Ο αστικός και ο προλεταριακός αθεϊσμός

Αθεϊσμός είναι η θεωρία εκείνη που αρνείται τη θρησκεία, δηλαδή την πίστη σε υπερφυσικές δυνάμεις, σε θεό και υπερφυσικό κόσμο, που εξηγεί όλα τα φυσικά και κοινωνικά φαινόμενα με τους φυσικούς νόμους και που καταπολεμά κάθε θρησκευτική αντίληψη.

Η εμφάνιση και η εξέλιξη του αθεϊσμού συνδέεται με την εξέλιξη της ταξικής πάλης, καθώς και με την εξέλιξη των επιστημονικών γνώσεων για τους νόμους της φύσης και της κοινωνίας.

Στην ιστορία της πάλης των τάξεων, ο αθεϊσμός στάθηκε το ιδεολογικό όπλο των προοδευτικών κοινωνικών τάξεων, που αγωνίζονταν να παραμερίσουν τις παλιές ξεπερασμένες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες, που εμπόδιζαν την εξέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων, της επιστήμης και του πολιτισμού. 

Την ανώτερη ανάπτυξή του απέκτησε ο αρχαίος αθεϊσμός, στα συστήματα των υλιστών φιλοσόφων, Δημόκριτου, Επίκουρου και Λουκρητίου Κάρου. Οι μεγαλύτεροι σοφοί της αρχαιότητας Δημόκριτος και Επίκουρος δίδασκαν πως η ύλη είναι αιώνια και πως στον κόσμο δεν υπάρχει τίποτα άλλο, παρά μόνο άτομα και κενό. Έλεγαν ακόμη, πως όλα τα φαινόμενα στον κόσμο εξηγούνται με φυσικές αιτίες και όχι με την επέμβαση των θεών

Ο Λουκρήτιος συστηματοποίησε την διδασκαλία του Επίκουρου και την εξέθεσε με λαμπρή καλλιτεχνική μορφή στο ποίημά του "Περί φύσεως".

Χρησιμοποιώντας την ατομιστική υπόθεση, ο Λουκρήτιος θεμελίωσε την υλιστική θέση "τίποτα δεν μπορεί να γεννηθεί από το μηδέν". Η ιδέα της αιώνιας κίνησης,της αλλαγής, της ανανέωσης, της εμφάνισης και εξαφάνισης των διαφόρων πραγμάτων και ολόκληρων κόσμων μέσα στο άπειρο υλικό σύμπαν είναι μια από τις σπουδαιότερες θέσεις της διδασκαλίας του. Η ατομιστική υπόθεση ήταν εξέχουσα επιστημονική κατάκτηση του αρχαίου υλισμού : η υπόθεση αυτή από την αρχή-αρχή είχε καθαρά εκφρασμένο αθεϊστικό χαρακτήρα. 

Η βαθιά κρίση της αρχαίας κοινωνίας οδήγησε στην εγκαθίδρυση της κυριαρχίας μιας θρησκευτικο - ιδεαλιστικής κοσμοθεωρίας. Η θρησκεία έγινε η κυρίαρχη ιδεολογία της καινούργιας, της φεουδαρχικής κοινωνίας. Η υλιστική φιλοσοφία καταδιωκόταν και κυνηγιόταν με κάθε τρόπο...

***

Ένα νέο ξέσπασμα του ελεύθερου πνεύματος στα ζητήματα της θρησκείας και του αθεϊσμού, εμφανίστηκε στην εποχή της λεγόμενης αναγέννησης. Την εποχή δηλαδή της δημιουργίας της αστικής κοινωνίας στη δυτική Ευρώπη. Η αθεϊστική σκέψη πήρε μεγάλη ώθηση. 

Η αστική τάξη ενδιαφερόταν για την καλύτερη ανάπτυξη της παραγωγής,άρα και της επιστήμης. Η επιστήμη όμως συναντούσε σε κάθε βήμα της,την αντίδραση της μεσαιωνικής σχολαστικής και της θρησκείας. Καθόλου παράξενο λοιπόν που οι αστοί ιδεολόγοι εφορμούσαν ενάντια στα πνευματικά κάστρα του μεσαίωνα με το λάβαρο του διαφωτισμού και του υλισμού.

Ο αστικός αθεϊσμός αναπτύχθηκε χάρη στην άνθηση των φυσικών επιστημών.

Ο  αθεϊσμός πέτυχε την μεγαλύτερή του ανάπτυξη στην Γαλλία, πριν και κατά την αστική επανάσταση.

Η πάλη των Γάλλων υλιστών ενάντια στη θρησκευτικο-ιδεαλιστική κοσμοθεωρία συνδεόταν άμεσα με την πάλη της αστικής τάξης. Με την αδυσώπητη κριτική στην οποία υπόβαλαν το φεουδαρχικό κοινωνικό καθεστώς,τις φεουδαρχικές παραδόσεις,την ιδεολογία και την πολιτική, οι Γάλλοι υλιστές απέβλεπαν στην εξάλειψη της μεσαιωνικής τάξης πραγμάτων και τον μετασχηματισμό του κοινωνικού συστήματος προς το συμφέρον της αστικής τάξης.

Απορρίπτοντας τις εκκλησιαστικές και ιδεαλιστικές επινοήσεις για την ύπαρξη υπερφυσικών δυνάμεων, οι Γάλλοι υλιστές υποστήριζαν ότι η φύση και η κοινωνική ζωή υποτάσσονται στις φυσικές νομοτέλειες. Ότι όλες οι αλλαγές στον κόσμο προκαλούνται από υλικές, σύμφυτες σ αυτόν αιτίες. Ό,τι δεν είναι ύλη, υποστήριζαν, δεν μπορεί να είναι μήτε κινητήρια δύναμη. Η υλική φύση υπάρχει αντικειμενικά και κατά συνέπεια, η ύλη είναι η ουσία, η πρώτη, θεμελιώδης αρχή του παντός.

Κανένας δεν έπλασε την φύση, αυτή είναι αιώνια.

Αν μας ρωτήσουν από πού προέκυψε η ύλη, έγραφε ο Χόλμπαχ, θα απαντήσουμε, ότι αυτή υπήρχε πάντοτε. Αν πάλι ρωτήσουν, συνεχίζει ο ίδιος, πού βρήκε η ύλη την κίνηση, θα απαντήσουμε ότι για τους ίδιους λόγους, αυτή πρέπει να κινείται αιώνια, επειδή η κίνηση είναι το αναγκαίο αποτέλεσμα της ύπαρξής της, της ουσίας της.

Η παραδοχή της αιωνιότητας, του άπειρου, της φύσης, της ύλης, και η συνδεδεμένη με την άποψη αυτή άρνηση οποιωνδήποτε υπερφυσικών, επέκεινα φαινομένων οδηγούσε άμεσα στον αθεϊσμό. Ξεκινώντας απ' αυτές τις θέσεις, οι Γάλλοι υλιστές του 18ου αιώνα - κύριοι εκπρόσωποι του αστικού αθεϊσμού - υπέβαλλαν σε τολμηρή κριτική τη θρησκεία και την εκκλησία. Αποδείκνυαν ότι η θρησκεία έχει πηγή της από το ένα μέρος την αμάθεια, το φόβο μπροστά στο άγνωστο, και από το άλλο την ιδιοτέλεια των κάθε λογής απατεώνων και των φεουδαρχών τυράννων. Η θρησκεία, κατά τη γνώμη τους, αντιφάσκει στην ηθική, υποβιβάζει τον άνθρωπο, τον απομακρύνει από την πραγματικότητα, τον εμποδίζει να κατακτήσει την ευτυχία και την ελευθερία. 

Η προοδευτική αυτή αθεϊστική κριτική της θρησκείας είχε

ταυτόχρονα περιορισμένο αστικό χαρακτήρα. Οι Γάλλοι υλιστές

δεν θεωρούσαν πηγή της καταπίεσης του ανθρώπου από άνθρωπο τις συγκεκριμένες υλικές σχέσεις, αλλά την ύπαρξη της θρησκείας και τη διαστρέβλωση της συνείδησης γενικά. Συνεπώς,

δεν έβλεπαν τις κοινωνικές ρίζες της θρησκείας, που όχι μόνο

δεν παραμερίζονται, αλλά και με την ανάπτυξη της αστικής κοινωνίας αναπαράγονται σε διαρκώς διευρυνόμενη κλίμακα. Η άποψη αυτή για τη θρησκεία ήταν μια ιδεαλιστική άποψη, που

ανήγαγε τις αιτίες της θρησκείας στη συνείδηση κι όχι στους συγκεκριμένους υλικούς όρους τής κοινωνικής ζωής.

Ο αστικός αθεϊσμός δεν κατόρθωσε να καταρρίψει το γόητρο της θρησκείας.  Ο λόγος είναι ο ταξικός περιορισμός του προμαρξιστικού αθεϊσμού. Ο αστικός αθεϊσμός, όπως και ο αρχαίος αθεϊσμός, είναι ταξικά περιορισμένος, συνακόλουθα ασυνεπής. Το μεγαλύτερο μειονέκτημα του αστικού αθεϊσμού ήταν η λανθασμένη ιδεαλιστική ερμηνεία της κοινωνίας.

Οι προμαρξιστικοί αθεϊστές ήταν της γνώμης πως δεν είναι η κοινωνική κατάσταση που καθορίζει τη συνείδηση, παρά αντίθετα, η συνείδηση καθορίζει την κοινωνική κατάσταση. Γι' αυτό εξηγούσαν και την προέλευση της θρησκείας με ιδεαλιστικό τρόπο : από τη μια με την αμάθεια των λαϊκών μαζών και από την άλλη με την απάτη των ιερέων : δεν καταλάβαιναν τις ιστορικές και ταξικές ρίζες της θρησκείας. Σύμφωνα μ' αυτό, και τις μεθόδους της πάλης ενάντια στη θρησκεία, δηλαδή το δρόμο και τα μέσα που έπρεπε να χρησιμοποιήσουν για τη διάλυσή της, τα αντιλαμβανόντουσαν λανθασμένα. Ήταν της γνώμης πως έφτανε μια διαφωτιστική εργασία για να διαλύσουν τη θρησκεία. 

Μια παραπέρα πρόοδο στην ανάπτυξη του αθεϊσμού αποτέλεσε η υλιστική φιλοσοφία και κριτική της θρησκείας του Λ. Φόυερμπαχ. Αλλά ούτε αυτός μπόρεσε να ξεπεράσει τις αδυναμίες του αστικού αθεϊσμού. 

***

Η αληθινή επιστημονική θεωρία του μαχητικού αθεϊσμού βρίσκεται στα μεγαλόπνοα έργα του Μαρξ και του Ένγκελς, του Λένιν και του Στάλιν. Ο μαρξιστικός - λενινιστικός αθεϊσμός διαφέρει ριζικά από τον προηγούμενο αθεϊσμό. Ανοίγει μια νέα εποχή στην πάλη ενάντια στη θρησκευτική πίστη όλων των μορφών. Ο προλεταριακός αθεϊσμός, που θεμελίωσαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς, είναι ο απόλυτα συνεπής, μαχητικός αθεϊσμός. Αν ο μεταφυσικός υλισμός αποτελούσε τη θεωρητική βάση του αστικού αθεϊσμού, ο προλεταριακός αθεϊσμός οικοδομείται πάνω στα γρανιτένια θεμέλια του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού, του δυνατού δηλαδή αυτού μέσου για την επιστημονική γνώση της πραγματικότητας και της επαναστατικής μετατροπής της. 

Ακρογωνιαίος λίθος του διαλεκτικού υλισμού είναι η διδασκαλία πως ο κόσμος από την ίδια του τη φύση είναι υλικός, πως στον κόσμο δεν υπάρχει τίποτε άλλο εκτός από την ύλη και τους νόμους που κυβερνούν την κίνηση και τις μεταβολές της. Ο διαλεκτικός υλισμός είναι κατηγορηματικός και ανειρήνευτος εχθρός των οποιωνδήποτε αντιλήψεων για τις υπερφυσικές ουσίες, με οποιαδήποτε στολή κι αν τις έντυσαν η θρησκεία και η ιδεαλιστική φιλοσοφία.

Η φύση εξελίσσεται,φτάνει στις ανώτερες μορφές της και κλείνει μέσα της τη ζωή και τη σκεπτόμενη ύλη, όχι εξ αιτίας δυνάμεων του άλλου κόσμου, αλλά από αιτίες που ενυπάρχουν στην ίδια τη φύση, στους νόμους της.

Ο διαλεκτικός υλισμός επεξεργάστηκε τη διαλεκτική θεωρία της εξέλιξης και μας έδειξε τους γενικούς εκείνους νόμους που χάρη σ'αυτούς πραγματώνονται οι διαδικασίες που αναφέρονται στην κίνηση και τη μεταβολή της ύλης, στο πέρασμα από τις κατώτερες στις ανώτερες μορφές της και γενικότερα σ'όλη την εξελικτική πορεία της.

Οι σύγχρονες διδασκαλίες της φυσικής για την ύλη, το χώρο και το χρόνο, με την αναγνώριση από μέρους της πως τα διάφορα είδη της ύλης μεταβάλλονται και πως είναι αστείρευτη η ικανότητα των υλικών σωματιδίων να μετασχηματίζονται ποιοτικά, δε βρίσκονται μόνο σε ολοκληρωτική αντιστοιχία με το διαλεκτικό υλισμό, αλλά και μόνο απ'αυτόν μπορούν να αντλούν τις αναγκαίες φιλοσοφικές ιδέες και τις μεθοδολογικές αρχές.

Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τις επιστήμες που ερευνούν άλλα φαινόμενα της φύσης.

Οι Μαρξ και Ένγκελς επεκτείνοντας την υλιστική αντίληψη και στον τομέα ερμηνείας των κοινωνικών φαινομένων και της ιστορίας, δημιούργησαν τον ιστορικό υλισμό. Ο μαρξισμός - λενινισμός αποκαλύπτοντας τις νομοτέλειες ανάπτυξης της κοινωνίας, τελικά εκτόπισε τον ιδεαλισμό και τη θρησκεία και από αυτόν τον τομέα. Απέδειξε ότι η ιστορία δεν συντελείται με τη θέληση του θεού και δεν τη δημιουργούν τα ξεχωριστά άτομα, αλλά οι λαϊκές μάζες, ότι βάση της ανάπτυξης της κοινωνίας δεν είναι οι ιδέες, αλλά η κοινωνική υλική παραγωγή. Όπως ακριβώς τα φυσικά φαινόμενα, έτσι και τα φαινόμενα της κοινωνικής ζωής βρίσκονται σε αμοιβαία σχέση και αλληλοκαθορισμό, εμφανίζονται και αναπτύσσονται νομοτελειακά. Γι αυτό η ζωή της κοινωνίας όπως η ανάπτυξη της φύσης αποτελεί νομοτελειακό φαινόμενο, όπου το κάθε περιστατικό, το κάθε γεγονός έχει τις φυσικές του αιτίες. Δεν υπάρχει τίποτα το υπερφυσικό στη ζωή της κοινωνίας, όπως δεν υπάρχει και στη φύση. 

Συνεπώς μαζί με τη νέα κοσμοθεωρία του προλεταριάτου, οι Μαρξ και Ένγκελς δημιούργησαν και μια ποιοτικά ανώτερη μορφή αθεϊσμού. 

Αν ο αστικός αθεϊσμός δεν ήταν σε θέση, εξαιτίας του ταξικού και επιστημονικού του περιορισμού, να ξεσκεπάσει τον αντιεπιστημονικό χαρακτήρα της θρησκείας, καθώς και τον ταξικό της ρόλο, ο προλεταριακός αθεϊσμός όμως ξεσκεπάζει τη θρησκεία ολοκληρωτικά χωρίς ν' αφήνει παραθυράκια για το θεό, τη μεταφυσική και τον ιδεαλισμό...

Αν ο αστικός αθεϊσμός, που φόβιζε και τρομοκρατούσε τις μάζες, ήταν θεωρία των ''εκλεκτών'', ο προλεταριακός αθεϊσμός αποτελεί την ιδεολογία εκατομμυρίων ανθρώπων και το ιδεολογικό όπλο της εργατικής τάξης, στον αγώνα της για τη δημιουργία ενός νέου, του κομμουνιστικού κόσμου.

Ο μαρξισμός - λενινισμός απέδειξε πως οι ρίζες της θρησκείας βρίσκονται στην υλική ζωή της κοινωνίας. Πως οι θρησκευτικές αντιλήψεις της κοινωνίας και οι ανάλογοι θρησκευτικοί θεσμοί ανήκουν στον τομέα του εποικοδομήματος.  ''...Κάθε θρησκεία,- έγραφε ο Φ. Ένγκελς,- δεν είναι τίποτα άλλο από φανταστική αντανάκλαση στα κεφάλια των ανθρώπων εκείνων των εξωτερικών δυνάμεων, που κυριαρχούν πάνω τους στην καθημερινή τους ζωή, είναι μια αντανάκλαση όπου οι γήινες δυνάμεις παίρνουν τη μορφή μη γήινων δυνάμεων''. 

Στην πρωτόγονη αταξική κοινωνία, η θρησκεία δημιουργήθηκε από την αδυναμία του άγριου ανθρώπου στην πάλη του με τη φύση. Στην ταξική κοινωνία δημιουργήθηκε από την εκμετάλλευση και την υποδούλωση του ανθρώπου από άνθρωπο.

Πόλεμοι και άλλες κοινωνικές περιπέτειες, τονίζει ο Λένιν, υποβοηθούν το δυνάμωμα της θρησκευτικότητας των μαζών. Το ξεσκέπασμα του ταξικού χαρακτήρα της θρησκείας και του αντιδραστικού ρόλου που παίζει στην κοινωνική ζωή, να τι ξεχωρίζει θεμελιακά τον προλεταριακό αθεϊσμό, από τον αστικό αθεϊσμό κι απ όλες τις μορφές του προμαρξιστικού αθεϊσμού. 

''Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού''. Η έκφραση αυτή του Μαρξ είναι ο θεμέλιος λίθος όλης της κοσμοθεωρίας του μαρξισμού, στο ζήτημα της θρησκείας. ''Όλες οι σημερινές θρησκείες και εκκλησίες, όλοι οι θρησκευτικοί θεσμοί, είναι για τον μαρξισμό, όργανα της αστικής αντίδρασης, που εξυπηρετούν τη διατήρηση της εκμετάλλευσης και της αποβλάκωσης της εργατικής τάξης'' [Λένιν].

Ο Μαρξ, ο Ένγκελς, ο Λένιν και ο Στάλιν υποστήριζαν πως στον ταξικό αγώνα η θρησκεία παίζει αντιλαϊκό ρόλο, γιατί στο όνομα του θεού, κηρύσσει τις συνθήκες της εκμετάλλευσης ιερές και απαραβίαστες. Η θρησκεία πάντα δικαιολογεί την ανισότητα των τάξεων, την υποταγή ενός μέρους των ανθρώπων από τους άλλους ανθρώπους, την υποδούλωση των εκμεταλλευομένων από τους εκμεταλλευτές. Η θρησκεία διδδάσκει στους υποδουλωμένους να υπομένουν τις αδικίες της εκμεταλλευτικής τάξης και τους υπόσχεται αμοιβή στη μεταθανάτιο ζωή. Έτσι όμως, με τις υποσχέσεις της σε μια ανύπαρκτη μέλλουσα ζωή, εξαπατά τους εργαζομένους για να τους κάνει να τραβούν τη σκέψη τους από τον επαναστατικό αγώνα για την αλλαγή των άδικων κοινωνικών συνθηκών.

Οι ρίζες των σύγχρονων θρησκειών είναι κατ' εξοχήν ταξικές. Η θρησκεία διδάσκει στους εργαζομένους την ταπείνωση, το σκύψιμο, την υπακοή μπροστά στους εκμεταλλευτές κι επαγγέλλεται ανταμοιβή στον ''άλλο κόσμο'' για όλες τις στερήσεις που υποφέρουν στη γη. Η θρησκεία ήταν πάντοτε το όπλο των εκμεταλλευτών. Κηρύσσοντας την πίστη στο θεό και στη μετά θάνατο ζωή, η θρησκεία απομακρύνει τον άνθρωπο από τη γνώση των νόμων της φύσης και της κοινωνίας.

Οι θεμελιωτές του μαρξισμού - λενινισμού θεωρούν τον αγώνα ενάντια στη θρησκεία σαν ένα τομέα του μετώπου της πάλης του προλεταριάτου ενάντια στο κεφάλαιο. Ο αγώνας ενάντια στη θρησκεία, έλεγε ο Λένιν '' πρέπει να συνδυαστεί με τη συγκεκριμένη πρακτική του ταξικού κινήματος, που αποβλέπει στην καταστροφή των κοινωνικών ριζών της θρησκείας''. 

Ο φορέας του συνεπούς μαχητικού αθεϊσμού είναι το προλεταριάτο. Η εξέλιξη της επαναστατικής πάλης του προλεταριάτου είναι στενά συνδεδεμένη με την ανάπτυξη του αθεϊσμού. 

''Ο σύγχρονος συνειδητός εργάτης, διαπαιδαγωγημένος από τη μεγάλη βιομηχανία, από τη φάμπρικα, φωτισμένος από τη ζωή της πόλης, εγκαταλείπει με περιφρόνηση τις θρησκευτικές προλήψεις, αφήνει τον ουρανό στους παπάδες και στους αστούς θρησκόληπτους και κατακτάει μια καλύτερη ζωή, εδώ πάνω στη γη. Το σύγχρονο προλεταριάτο περνάει με το μέρος του σοσιαλισμού, που συμμαχεί με την επιστήμη στην πάλη ενάντια στο θρησκευτικό σκοταδισμό, απελευθερώνει τον εργάτη από την πίστη στη μεταθανάτια ζωή και τον ενώνει για να διεξάγει μια πραγματική πάλη για μια καλύτερη ζωή πάνω στη γη.'' [Λένιν] 

Μόνο στην κομμουνιστική κοινωνία μπορούν να εξαλειφθούν ολοκληρωτικά οι θρησκευτικές προκαταλήψεις. 

Πηγές : ''αθεϊσμός'', Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια [2η έκδοση], σειρά ιστορίας και φιλοσοφίας,εκδ Κάδμος

''Βασικές αρχές υλιστικής φιλοσοφίας'', Ινστιτούτο φιλοσοφίας ΕΣΣΔ, εκδ. Σύγχρονη εποχή, 

 ''Διαλεκτικός υλισμός'', Ακαδημία επιστημών ΕΣΣΔ, εκδ. Ακμών 

''Φιλοσοφικό λεξικό'', Ρόζενταλ-Γιούντιν 

Λεξικό της Μαρξιστικής Λενινιστικής Φιλοσοφίας, Manfred Buhr και Alfred Kosing, 1974 

Φιλοσοφικό Λεξικό Σύγχρονο, Ρόζενταλ, Έκδοση Μόσχας 1975

Τι είναι θρησκεία, Π. Α. Παβέλκιν, 1960 

Θρησκεία : Παραμορφωμένη μορφή αντανάκλασης της πραγματικότητας

Η συνείδηση των ανθρώπων αντανακλά πάντα τον αντικειμενικό κόσμο. Ωστόσο. η αντανάκλαση αυτή μπορεί να είναι αληθινή ή ψεύτικη. Μορφή της κοινωνικής συνείδησης που αντανακλά παραμορφωμένα, διαστρεβλωμένα, ψεύτικα την υλική πραγματικότητα, είναι η θρησκεία. ''...Κάθε θρησκεία,- έγραφε ο Φ. Ένγκελς,- δεν είναι τίποτα άλλο από φανταστική αντανάκλαση στα κεφάλια των ανθρώπων εκείνων των εξωτερικών δυνάμεων, που κυριαρχούν πάνω τους στην καθημερινή τους ζωή, είναι μια αντανάκλαση όπου οι γήινες δυνάμεις παίρνουν τη μορφή μη γήινων δυνάμεων''.

Η θρησκεία εμφανίστηκε στην πρωτόγονη κοινωνία. Ο πρωτόγονος άνθρωπος, όντας αδύναμος μπροστά στη δράση των τρομερών δυνάμεων της φύσης, μη μπορώντας να εξηγήσει τις αιτίες των στοιχειακών της φαινομένων, καθώς και τις ασθένειες, το θάνατο, τα απέδιδε όλα αυτά στη δράση κάποιων υπερφυσικών, μη γήινων δυνάμεων. Έτσι γεννήθηκε η πίστη στους θεούς, η προσκύνηση τους. Κατόπιν εμφανίστηκαν οι διάφορες τελετές [οι θυσίες, οι προσευχές]- η λεγόμενη λατρεία. Μαζί με τη θρησκευτική λατρεία εμφανίστηκαν και οι λειτουργοί του- οι μάγοι, οι ιερείς, οι παπάδες, που ανέλαβαν την υποχρέωση να κάνουν τις διάφορες θρησκευτικές τελετές, να τηρούν τις θρησκευτικές παραδόσεις και δοξασίες.

Πρέπει να σημειωθεί ότι η θρησκεία εμφανίζεται και διατηρείται όχι μόνον χάρη στην αδυναμία και στο φόβο των ανθρώπων μπροστά στα στοιχεία της φύσης. Αυτό συνέβαινε μόνο στην πρωτόγονη κοινωνία, όπου η κύρια αιτία της θρησκείας βρισκόταν στο χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Σ' εκείνες τις κοινωνίες όμως, όπου υπάρχουν αντίθετες τάξεις, τη θρησκείας την γεννούν και την υποστηρίζουν και άλλες αιτίες, που έχουν κοινωνικό χαρακτήρα. Τέτοιες αιτίες είναι η αδυναμία των εκμεταλλευομένων μπροστά στην εξουσία των καταπιεστών και η ύπαρξη των αυθόρμητων κοινωνικών δυνάμεων, που η καταστρεπτική τους δράση δεν είναι λιγότερη από τη δράση των στοιχείων της φύσης.

Ο Β. Ι. Λένιν έγραφε, ότι η αδυναμία των εκμεταλλευομένων στην πάλη κατά των εκμεταλλευτών γεννάει το ίδιο αναπόφευκτα την πίστη στην καλύτερη μετά θάνατο ζωή, όπως η αδυναμία του αγριάνθρωπου στην πάλη με τη φύση γεννάει την πίστη στους θεούς, διαβόλους, στα θαύματα κλπ. Είναι αρκετό να αναφέρουμε λχ., την ισχύ του νόμου του ανταγωνισμού και της αναρχίας στην παραγωγή επί καπιταλισμού, που προκαλεί τις κρίσεις υπερπαραγωγής και που επιφέρει αμέτρητες συμφορές στους εργαζομένους. Ο Β.Ι. Λένιν θεωρούσε κύρια αιτία της θρησκείας στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία το φόβο μπροστά στην τυφλή δύναμη του καπιταλισμού, που απειλεί σε κάθε βήμα τη ζωή των εργαζομένων, το φόβο να καταντήσει ο εργαζόμενος ζητιάνος και να πεθάνει από την πείνα. Η εκμετάλλευση, ο φόβος για την αυριανή μέρα, οι απειράριθμοι πόλεμοι και οι συνδεμένες μ' αυτούς στερήσεις αναγκάζουν τις βασανισμένες και καταπιεζόμενες μάζες να αποταθούν στο θεό, στη θρησκεία, που υπόσχεται το λυτρωμό απ' όλες τις δυστυχίες.

Η θρησκεία είναι από την ίδια τη φύση της αντιδραστική και ασυμβίβαστη με την επιστήμη. Ενώ η επιστήμη στηρίζεται στα γεγονότα, βοηθάει τους ανθρώπους να γνωρίσουν τους νόμους της φύσης και της κοινωνικής ζωής, να χρησιμοποιήσουν τους νόμους αυτούς για τα συμφέροντα των ανθρώπων, η θρησκεία απεναντίας, βασίζεται στα μυθεύματα, στη φανταστική παραμορφωμένη αντανάκλαση της πραγματικότητας, στην τυφλή πίστη στην υπερφυσική αποκάλυψη. Καταδικάζει τους ανθρώπους στην παθητικότητα, δεσμεύει τη δημιουργική τους πρωτοβουλία.

Η θρησκεία υπηρέτησε και εξακολουθεί να υπηρετεί και τώρα τους εκμεταλλευτές. Είναι ισχυρότατο όργανο πνευματικής καταπίεσης και ιδεολογικής υποδούλωσης των εργαζομένων. Ο Κ. Μαρξ αποκάλεσε την θρησκεία αφιόνι για το λαό, ενώ ο Β. Ι. Λένιν έγραφε, ότι αποτελεί ένα είδος πνευματικής μέθης. Η θρησκεία βοηθάει τους εκμεταλλευτές να κρατούν τους εργαζόμενους σε υπακοή, κηρύσσει την μη αντίσταση στο κακό με τη βία, εμφυσάει στις λαϊκές μάζες την ιδέα της αιωνιότητας και του ακλόνητου της εκμεταλλευτικής τάξης πραγμάτων. καθυστερώντας έτσι την πορεία εξέλιξης της κοινωνίας στο δρόμο της προόδου.

Η θρησκεία, σαν μορφή κοινωνικής συνείδησης, δεν είναι αιώνια. Έναν καιρό η θρησκεία δεν υπήρχε, και θα έρθει ο καιρός, που δεν θα υπάρχει.

Στη σοσιαλιστική κοινωνία, όπου καταργήθηκε η ατομική ιδιοκτησία και οι εκμεταλλεύτριες τάξεις, καταλύθηκε κι η κοινωνική βάση, πάνω στην οποία στηρίζεται η θρησκεία. Ωστόσο, στο σοσιαλισμό είναι διαδεδομένες ακόμα οι θρησκευτικές αντιλήψεις. Ορισμένοι άνθρωποι στη σοσιαλιστική κοινωνία συνεχίζουν να πιστεύουν στο θεό και στη μετά θάνατο ζωή, τελούν διάφορες θρησκευτικές τελετές- βαφτίσια, στέψη, δοξολογίες, θρησκευτικές γιορτές κλπ.

Γιατί όμως στη σοσιαλιστική κοινωνία διατηρούνται ακόμα οι θρησκευτικές αντιλήψεις ; Αυτό προσδιορίζεται από τις εξής αιτίες : πρώτο, οι θρησκευτικές αντιλήψεις εξακολουθούν να υπάρχουν στο σοσιαλισμό λόγω του ότι η κοινωνική συνείδηση μένει πίσω από το κοινωνικό Είναι. Οι ριζωμένες γερά στο παρελθόν θρησκευτικές συνήθειες, τελετές και έθιμα, παρά την εξαφάνιση των συνθηκών, που τις γέννησαν, είναι ακόμα βιώσιμες και ασκούν επίδραση σε μια μερίδα ανθρώπων. Είναι αρκετό να συμβεί κάποιο αυθόρμητο δυστύχημα, μια τραγωδία στην ατομική ζωή για να αρχίσουν οι άνθρωποι αυτοί να ζητούν παρηγοριά στη θρησκεία. Καθόλου παράξενο λοιπόν που πέφτουν εύκολα θύματα των ιερέων και των αιρετικών.

Δεύτερο, μια ορισμένη επίδραση στην ύπαρξη και την αναζωογόνηση των θρησκευτικών προλήψεων ασκεί κι η αστική ιδεολογία που διεισδύει από το εξωτερικό με τις πιο διαφορετικές μορφές, καθώς και η δράση της εκκλησίας και των ίδιων των θρήσκων στη χώρα μας. Οι ιερείς άρχισαν τώρα να δρουν πιο έντεχνα. Πασχίζοντας να προσαρμοστούν στη σύγχρονη εποχή, επιδιώκουν να εμφανίζονται με το προσωπείο των οπαδών της δημοκρατίας και της κοινωνικής προόδου, προσπαθούν να αποδείξουν, ότι η θρησκεία είναι εχθρός της κοινωνικής αδικίας, και των φυλετικών διακρίσεων.

Τρίτο, η ύπαρξη των θρησκευτικών επιβιώσεων οφείλεται στις ανεπάρκειες που παρατηρούνται στην οργάνωση της αντιθρησκευτικής προπαγάνδας και στην επιστημονικοαθεϊστική διαπαιδαγώγηση των εργαζομένων.

Απ 'όλα αυτά βγαίνει, ότι οι θρησκευτικές επιβιώσεις και προλήψεις δεν θα εξαφανισθούν από μόνες τους. Απαιτείται ενεργός πάλη εναντίον τους. Το Κομμουνιστικό Κόμμα θεωρεί την πάλη ενάντια στη θρησκεία και στις θρησκευτικές επιβιώσεις σαν ιδεολογική πάλη της επιστημονικής, υλιστικής κοσμοθεωρίας κατά της αντεπιστημονικής, θρησκευτικής κοσμοθεωρίας. Η θρησκεία δεν πρέπει να καταπολεμηθεί με διοικητικά μέτρα, με τη βία και την απαγόρευση. Εδώ απαιτείται υπομονητική εξήγηση του αβάσιμου των θρησκευτικών δοξασιών, που να στηρίζεται στις επιτεύξεις της σύγχρονης επιστήμης. Βασικό μέσο για την υπερνίκηση των θρησκευτικών επιβιώσεων είναι η προσέλκυση των λαϊκών μαζών στην κομμουνιστική οικοδόμηση και η ολόπλευρη ανάπτυξη της επιστημονικοαθεϊστικής προπαγάνδας και ζύμωσης. Στην πάλη με τις θρησκευτικές επιβιώσεις σπουδαία σημασία έχει η βαθιά μελέτη των ιδεών του μαρξισμού - λενινισμού. Μεγάλο ρόλο στην αθεϊστική προπαγάνδα παίζει το σχολείο.

Η ανύψωση του υλικού και πολιτιστικού βιοτικού επιπέδου του λαού και η ένταση της επιστημονικοαθεϊστικής προπαγάνδας θα οδηγήσουν βαθμιαία στην πλήρη εξαφάνιση των θρησκευτικών επιβιώσεων στη χώρα μας.


Πηγή : ''Βασικές αρχές υλιστικής φιλοσοφίας'', Ινστιτούτο φιλοσοφίας ΕΣΣΔ, [σελ.397-400], Εκδ. σύγχρονη εποχή, 1977

Η πηγή της εξέλιξης

Η μαρξιστική διαλεκτική μέθοδος εξετάζει τα φαινόμενα της φύσης σαν κάτι που κινείται αιώνια κι αλλάζει αιώνια, ενώ την εξέλιξη της φύσης την θεωρεί αποτέλεσμα της εξέλιξης των αντιθέσεων στη φύση, αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης των αντίθετων δυνάμεων.

Στη διάρκεια όλης της ιστορίας της φιλοσοφίας το ζήτημα της πηγής της εξέλιξης στη φύση υπήρξε η πέτρα του σκανδάλου για τους ιδεαλιστές και τους μεταφυσικούς. Μη όντας σε θέση να δώσουν επιστημονική λύση σ' αυτό το ζήτημα οι ιδεαλιστές και οι μεταφυσικοί επικαλούνταν τις υπερφυσικές δυνάμεις ή και παρέκαμπταν αυτό το ζήτημα.

Ο διαλεκτικός υλισμός σε αντίθεση προς τον ιδεαλισμό και τη μεταφυσική,βλέπει την πηγή της εξέλιξης στην εσωτερική πάλη των αντιθέτων, που ενυπάρχουν αντικειμενικά σε κάθε αντικείμενο, σε κάθε φαινόμενο.[.....]

Από την άποψη της υλιστικής διαλεκτικής η ίδια η φύση περιέχει μέσα της τις πηγές και τις αιτίες της εξέλιξής της. Η μαρξιστική διαλεκτική μέθοδος ανασκευάζει τους ισχυρισμούς των ιδεαλιστών ότι τις πραγματικές αιτίες της εξέλιξης των αντικειμένων και των φαινομένων δεν πρέπει δήθεν να τις αναζητούμε στην ύλη, αλλά έξω απ' αυτήν, δηλ. στο πνεύμα, σε κάποια υπερφυσική δύναμη. Η μεταφυσική άρνηση των εσωτερικών αντιθέσεων, που υπάρχουν στη φύση και στην κοινωνία, οδηγεί στην αντιεπιστημονική, ιδεαλιστική παραδοχή υπερφυσικών, άυλων πηγών κίνησης. [.....]

Ο διαλεκτικός υλισμός είναι αντίθετος προς το μεταφυσικό αντίκρυσμα της φύσης και της κοινωνίας. Το ξεσκέπασμα της μεταφυσικής σ' ότι αφορά τις αντιθέσεις του προτσές εξέλιξης σήμαινε πλήγμα και κατά του ιδεαλισμού.

Οι κλασικοί του μαρξισμού - λενινισμού, υποβάλλοντας σε ανελέητη κριτική το μεταφυσικό τρόπο εξέτασης της φύσης και της κοινωνίας, έδειξαν ότι η μεταφυσική μέθοδος με το ν' αρνείται την εσωτερική αντιφατικότητα των αντικειμένων και των φαινομένων, οδηγεί τελικά στην ιδεαλιστική ερμηνεία του κόσμου.

Ο Φ. Ένγκελς, στο έργο του ''Αντι - Ντύρινγκ'', ξεσκέπασε το μεταφυσικό ισχυρισμό του Ντύρινγκ ότι ο κόσμος βρισκόταν κάποτε σε ''όμοια με τον εαυτό του κατάσταση'' απόλυτης ηρεμίας και ότι στη φύση δεν υπάρχουν τάχα κανενός είδους εσωτερικές αντιθέσεις. Ο Ένγκελς έδειξε ότι αν και στα λόγια ο Ντύρινγκ πρότεινε ν' απαγορευθεί η θρησκεία στο ουτοπιστικό του ''κοινωνιστικό κράτος του μέλλοντος'', ωστόσο στην πράξη με το ν' αρνείται τις εσωτερικές αντιθέσεις στη φύση, πρόσφερε έδαφος για να βγει το ιδεαλιστικό συμπέρασμα ότι η πηγή της κίνησης του κόσμου είναι ο θεός.

Επί αιώνες οι ιδεολογικοί εκπρόσωποι των εκμεταλλευτικών τάξεων, της δουλοκτητικής, της φεουδαρχικής και της αστικής τάξης, πραγματεύονταν κατά τρόπο αντιεπιστημονικό, μεταφυσικό και ιδεαλιστικό το ζήτημα της εξέλιξης της κοινωνίας. Έβλεπαν την κινητήρια δύναμη της εξέλιξης της κοινωνίας όχι μέσα στην ίδια την κοινωνία, αλλά έξω απ' αυτήν, στη ''θεία πρόνοια'', στο ''πεπρωμένο'', στη ''μοίρα'', δεν την έβλεπαν στις συνθήκες της υλικής ζωής της κοινωνίας, αλλά στη ''βούληση'' μεμονωμένων ηρώων, κατακτητών, υποδουλωτών κρατών κτλ.



Πηγή : Διαλεκτικός υλισμός, Ακαδημία επιστημών ΕΣΣΔ [σελ 215- 219 ]

Η υλιστική φιλοσοφία

Η υλιστική φιλοσοφία είναι σίγουρο όπλο, που προφυλάσσει τον άνθρωπο από την ολέθρια επίδραση της πνευματικής αντίδρασης. Του χρησιμεύει σαν καθοδήγηση στη ζωή, υποδείχνοντάς του το σωστό δρόμο για να λύσει τα ζητήματα της κοσμοθεωρίας που τον απασχολούν.
Για χιλιετηρίδες η εκκλησία, ενέπνεε στον άνθρωπο την περιφρόνηση προς την επίγεια ζωή και το φόβο απέναντι στο θεό. Δίδασκε στους ανθρώπους και πρώτα πρώτα στις καταπιεζόμενες μάζες της ανθρωπότητας, ότι η μοίρα τους είναι να μοχθούν και να ικετεύουν ότι η ευτυχία δεν μπορεί να κατακτηθεί σ' αυτήν την ''κοιλάδα των στεναγμών'' και ότι μπορεί να κατακτηθεί μόνο στη ''μέλλουσα ζωή'' με την υπακοή και την πραότητα. Η εκκλησία απειλούσε με την τιμωρία των θεών και με τα βασανιστήρια της κόλασης εκείνον που θα τολμούσε να εξεγερθεί κατά της κυριαρχίας των εκμεταλλευτών που τάχα έχει εγκαθιδρυθεί από το θεό.
Η μεγάλη ιστορική υπηρεσία της υλιστικής φιλοσοφίας οφείλεται στο γεγονός ότι βοηθάει τον άνθρωπο να απαλλαγεί από την δεισιδαιμονία. Από την αρχαιότητα ακόμα, η υλιστική φιλοσοφία καταπολεμούσε το φόβο του θανάτου, το φόβο μπροστά στους θεούς και τις άλλες υπερφυσικές δυνάμεις.
Μην ελπίζετε στην πέραν του τάφου ζωή, αλλά να εκτιμάτε την επίγεια ζωή και να προσπαθείτε να την καλυτερεύετε, να τι διδάσκει στους ανθρώπους η υλιστική φιλοσοφία. Ο υλισμός πρώτος ανέβασε ψηλά την αξιοπρέπεια και το λογικό του ανθρώπου, διακήρυξε ότι ο άνθρωπος δεν είναι σκουλήκι που σέρνεται στα απορρίματα, αλλά το ανώτερο δημιούργημα της φύσης, που είναι ικανό να γίνει κυρίαρχος και ρυθμιστής των δυνάμεών της. Ο υλισμός καλλιεργεί τη βαθύτατη πίστη στη δύναμη της γνώσης, στο λογικό του ανθρώπου, στην ικανότητά του να αποκαλύπτει τα μυστικά του γύρω μας κόσμου, στην ικανότητα του ανθρώπου να δημιουργήσει ένα λογικό και δίκαιο κοινωνικό σύστημα.
Οι κήρυκες του ιδεαλισμού συχνά συκοφαντούν τον υλισμό, παριστάνοντας τον σαν μια ''ζοφερή και βαριά κοσμοθεωρία που μοιάζει με βραχνά'' [Ου.Τζέιμς]. Στην πραγματικότητα ίσα ίσα η ιδεαλιστική φιλοσοφία, ιδιαίτερα η σύγχρονη, περιβάλλεται με ζοφερές αποχρώσεις. Δεν είναι ο υλισμός, αλλά ο ιδεαλισμός που αρνείται τη γνωστική ικανότητα του λογικού και διακηρύχνει τη δυσπιστία στην επιστήμη. Δεν είναι ο υλισμός, αλλά ο ιδεαλισμός που υμνεί τη λατρεία του θανάτου. Δεν είναι ο υλισμός, αλλά ο ιδεαλισμός ήταν και είναι η ιδεολογική βάση για τα πιο σιχαμερά γεννήματα του αντιανθρωπισμού : των φυλετικών θεωριών και του φασιστικού σκοταδισμού.
Ο φιλοσοφικός ιδεαλισμός δε θέλει να παραδεχτεί την ύπαρξη του γύρω μας υλικού κόσμου, τον αρνείται, τον χαρακτηρίζει ανύπαρκτο, και σκιαγραφεί αντί γι' αυτόν έναν επινοημένο, άυλο κόσμο.
Ο υλισμός αντίθετα, δίνει μια αληθινή εικόνα του κόσμου χωρίς καμία ξένη προσθήκη με τη μορφή πνευμάτων, θεού που δημιούργησε τον κόσμο κλπ. Οι υλιστές δεν περιμένουν βοήθεια από υπερφυσικές δυνάμεις, πιστεύουν στον άνθρωπο, στην ικανότητά του να μετασχηματίζει τον κόσμο με τα ίδια του τα χέρια και να τον κάνει άξιο του. Ο υλισμός, στην πιο βαθιά του ουσία, είναι αισιόδοξος, υποστηρίζει τη ζωή, είναι μια φωτεινή κοσμοθεωρία, δεν έχει καμιά σχέση με την απαισιοδοξία και τον ''παγκόσμιο πόνο''. Γι' αυτό ο υλισμός κατά κανόνα είναι η κοσμοθεωρία των πρωτοπόρων κοινωνικών ομάδων και τάξεων.

Πηγή : ''Οι βάσεις του Μαρξισμού - Λενινισμού'' [ συλλογικό], Εκδόσεις ''σύγχρονη επιστήμη'' 

Φιλοσοφία. Κάποια βασικά και εισαγωγικά...

Η λέξη ''φιλοσοφία'' είναι ελληνικής προέλευσης και, κατά γράμμα, σημαίνει ''αγάπη της σοφίας''. Η φιλοσοφία αποτελεί σύστημα αντιλήψεων για τη γύρω πραγματικότητα, σύστημα των πιο γενικών εννοιών για τον κόσμο και για τη θέση του ανθρώπου σ' αυτόν. Από την εμφάνισή της, η φιλοσοφία προσπάθησε να εξηγήσει τι αντιπροσωπεύει ο κόσμος σαν ενιαίο σύνολο, να κατανοήσει τη φύση του ίδιου του ανθρώπου, να καθορίσει τη θέση του μέσα στην κοινωνία, να διαπιστώσει αν μπορεί ο άνθρωπος να διεισδύσει στα μυστικά του σύμπαντος, να γνωρίσει και να στρέψει προς το καλό των ανθρώπων τις πανίσχυρες δυνάμεις της φύσης. Η φιλοσοφία, συνεπώς, θέτει τα πιο γενικά και συνάμα πολύ σπουδαία, θεμελιακά ζητήματα που καθορίζουν τον τρόπο εξέτασης από τον άνθρωπο των πιο ποικιλόμορφων τομέων της ζωής και της γνώσης. Σε όλα αυτά τα ζητήματα, οι φιλόσοφοι δίνουν διαφορετικές και αλληλοαποκλειόμενες, ακόμα απαντήσεις.

Η φιλοσοφία υπάρχει από τρεις χιλιετηρίδες περίπου, και σ' όλο αυτό το διάστημα στους κόλπους της διεξάγεται μια πάλη αντίθετων απόψεων, που μήτε σήμερα σταμάτησε. Γιατί διεξάγεται λοιπόν η πάλη αυτή ; ποια τα αίτια ;

Κεντρική θέση στη σύγκρουση των φιλοσοφικών απόψεων κατέχει το ζήτημα που αφορά τη σχέση της συνείδησης προς το Είναι, ή με άλλα λόγια, τη σχέση ιδεατού - υπαρκτού. Σχετικά μ' αυτό πρέπει να τονίσουμε πως όταν μιλάμε για συνείδηση, για ιδεατό, δεν εννοούμε τίποτα άλλο από τις σκέψεις μας, τα αισθήματά μας. Όταν πάλι πρόκειται για το Είναι, το υπαρκτό, συγκαταλέγουμε σ' αυτό κάθε τι που υπάρχει αντικειμενικά, ανεξάρτητα από τη συνείδησή μας, δηλαδή τα πράγματα και τα αντικείμενα του έξω κόσμου, τα φαινόμενα και τα προτσές, που συντελούνται στη φύση και στην κοινωνία. Κατά τη φιλοσοφική αντίληψη, το ιδεατό [η συνείδηση] και το Είναι [το υπαρκτό] είναι οι πιο πλατιές επιστημονικές έννοιες [κατηγορίες] οι οποίες αντανακλούν τις πιο γενικές και συνάμα τις αντιθετικές ιδιότητες των αντικειμένων, των φαινομένων και των προτσές του σύμπαντος.

Το ζήτημα της σχέσης νόησης - Είναι και πνεύματος - φύσης αποτελεί το βασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας. Από τη λύση αυτού του προβλήματος εξαρτάται σε τελευταία ανάλυση η ερμηνεία όλων των άλλων προβλημάτων, που καθορίζουν τη φιλοσοφική αντίληψη για τη φύση, για την κοινωνία, και κατά συνέπεια και για τον ίδιο τον άνθρωπο.

Κατά την εξέταση του βασικού αυτού προβλήματος της φιλοσοφίας έχει μεγάλη σημασία να διακρίνουμε τις δύο πλευρές του. Πρώτο, ποιο πρωτεύει, το ιδεατό ή το υπαρκτό ; Η μία ή η άλλη απάντηση στο ερώτημα αυτό παίζει στη φιλοσοφία σπουδαιότατο ρόλο, διότι για να είναι πρωτεύον -  σημαίνει να υπάρχει πριν από το δευτερεύον, να προηγείται αυτού, και σε τελευταία ανάλυση να το καθορίζει.

Δεύτερο, μπορεί άραγε ο άνθρωπος να γνωρίσει τον γύρω κόσμο, τους νόμους εξέλιξης της φύσης και της κοινωνίας ; Η ουσία της δεύτερης αυτής πλευράς του βασικού προβλήματος της φιλοσοφίας ανάγεται, συνεπώς, στη διασαφήνιση της ικανότητας της ανθρώπινης νόησης να αντανακλάει σωστά την αντικειμενική πραγματικότητα.

Από τη λύση του βασικού αυτού προβλήματος, οι φιλόσοφοι χωρίστηκαν σε δύο μεγάλα στρατόπεδα, ανάλογα με το τι παίρνουν σαν αφετηρία - το υπαρκτό ή το ιδεατό. Οι φιλόσοφοι που παραδέχονται σαν πρωτεύον την ύλη, το Είναι, τη φύση, και δευτερεύον - τη συνείδηση, τη νόηση, το πνεύμα  αντιπροσωπεύουν τη φιλοσοφική κατεύθυνση, που ονομάζεται υλιστική.

Οι υλιστές φιλόσοφοι, στηριζόμενοι στα δεδομένα της επιστήμης και στα αποτελέσματα της πολύπλευρης πρακτικής δράσης των ανθρώπων, αποδείχνουν, ότι τον κόσμο δεν τον δημιούργησε κανείς, ότι αυτός είναι αιώνιος και απειρόμορφος : τα αντικείμενα και τα φαινόμενα του υλικού κόσμου, που περιβάλλουν τον άνθρωπο, ισχυρίζονται αυτοί, υπάρχουν ανεξάρτητα από αυτόν, δηλαδή αντικειμενικά.

Οι υλιστές φιλόσοφοι υποστηρίζουν ότι ο υλικός κόσμος προϋπήρξε του ιδεατού και ότι η νόηση του ανθρώπου δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς την ύλη. Η σκέψη είναι προϊόν του εγκεφάλου ο οποίος, συνεπώς, αποτελεί όργανο της σκέψης. Η ίδια η νόηση σαν ιδεατό εκφράζει την ικανότητα του εγκέφαλου να αντανακλά τον αντικειμενικό κόσμο. Γι' αυτό το ιδεατό, η συνείδηση δεν μπορεί να υπάρξει απόλυτα αυτόνομα, ανεξάρτητα από τον αντικειμενικό κόσμο.

Στη φιλοσοφία υπάρχει και η αντίθετη προς την υλιστική, η ιδεαλιστική κατεύθυνση. Οι ιδεαλιστές φιλόσοφοι αναγνωρίζουν σαν αρχή όλης της ύπαρξης τη συνείδηση, τη νόηση, το πνεύμα, δηλαδή το ιδεατό.

Η ιδεαλιστική κατεύθυνση έχει δύο βασικές παραλλαγές : τον υποκειμενικό ιδεαλισμό και τον αντικειμενικό ιδεαλισμό.Οι υποκειμενικοί ιδεαλιστές θεωρούν πρωτεύον τη συνείδηση του ανθρώπου, του υποκειμένου. Ο υποκειμενικός ιδεαλιστής σκέφτεται έτσι περίπου : εμείς βλέπουμε, ακούμε, αισθανόμαστε δια της αφής τα πράγματα και τα φαινόμενα, και γι' αυτό μας φαίνεται, ότι αυτά υπάρχουν έξω από μας, στην πραγματικότητα όμως όλα τα πράγματα, τα αντικείμενα, τα φαινόμενα, αποτελούν απλώς ένα σύνολο, ένα σύμπλεγμα των αισθημάτων μας. Έτσι, οι υποκειμενικοί ιδεαλιστές θέτουν την ύπαρξη του έξω κόσμου σε εξάρτηση από τη συνείδηση, από το σκεπτόμενο Εγώ, ενώ τις αντικειμενικές ιδιότητες των πραγμάτων τις ανάγουν στις αισθήσεις του υποκειμένου. Η διαστρεβλωμένη αυτή φιλοσοφική κοσμοαντίληψη αντιπαραθέτει τη συνείδηση του ανθρώπου στον υλικό κόσμο. Οι υποκειμενικοί ιδεαλιστές δηλώνουν, ότι στον άνθρωπο είναι δοσμένες άμεσα μόνο οι ιδέες του, οι αισθήσεις του, τα προϊόντα του λογικού του. Στη δοσμένη περίπτωση, παίρνεται σαν αφετηρία η ανθρώπινη συνείδηση απ' όπου προκύπτει κατόπιν η φύση και πάνω στη βάση αυτή αμφισβητείται έτσι ή αλλιώς η αντικειμενική, ανεξάρτητη από τον άνθρωπο ύπαρξη των πραγμάτων και όλου του κόσμου με τη νομοτέλεια της ανάπτυξής του.

Οι αντικειμενικοί ιδεαλιστές θεωρούν τις σκέψεις, τις ιδέες του ανθρώπου, ακόμα και την ίδια τη φύση ένα μέρος μόνο κάποιας απόλυτης ιδέας, του υπερκόσμιου λόγου. Σ' αντιδιαστολή με τους υποκειμενικούς ιδεαλιστές θεωρούν πρωτεύον όχι την αυτοσυνείδηση του υποκειμένου ή τα αισθήματα του ανθρώπου, αλλά την ιδέα γενικά, την '' παγκόσμια ιδέα''. Η απόλυτη αυτή ιδέα είναι, κατά τη γνώμη τους, η βάση κάθε υπαρκτού. Αυτή μετατρέπεται σε φύση και πλάθει το γύρω μας Είναι.

Έτσι λοιπόν ο αντικειμενικός και ο υποκειμενικός ιδεαλισμός είναι δύο παραλλαγές της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας. Στα κύρια, στα βασικά σημεία δεν διαφέρουν μεταξύ τους. Και ο μεν και ο δε παίρνουν σα βάση την ιδεατή πρώτη αρχή, αναγνωρίζουν την ιδέα, το πνεύμα, τη συνείδηση ως πρωτεύον, ενώ τον πραγματικό κόσμο, τη φύση - ως δευτερεύον. Και ο μεν και ο δε συνάπτονται περίφημα με τη θρησκεία που με τον τρόπο τους υποστηρίζουν.

Οφείλουμε να σημειώσουμε, ότι ο φιλοσοφικός ιδεαλισμός δεν είναι ανοησία, δεν είναι απλή παρεξήγηση, δεν είναι τυχαία πλάνη του ανθρώπινου νου. Η ιδεαλιστική κοσμοαντίληψη έχει βαθιές ρίζες τόσο στην κοινωνική ζωή των ανθρώπων, όσο και στην ίδια την αρκετά πολύπλοκη από τη φύση της ανθρώπινη γνώση.

Από τις πρώτες ακόμα βαθμίδες της ιστορικής εξέλιξης, όταν εμφανίστηκε η περιουσιακή ανισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους και διαμορφώθηκε το δουλοκτητικό σύστημα η πνευματική εργασία έγινε προνόμιο της άρχουσας τάξης, της τάξης των δουλοκτητών, ενώ η βαριά σωματική εργασία κατάντησε κακό ριζικό των καταπιεζομένων, των δούλων. Στις συνθήκες αυτές, η σωματική εργασία υποβιβαζόταν και περιφρονιόταν με κάθε τρόπο ενώ η σημασία της πνευματικής εργασίας, μεγαλοποιούνταν στο έπακρο μια και η ενασχόληση με την επιστήμη και την τέχνη ήταν σε πολύ μεγάλη υπόληψη. Για την μεγαλοποίηση του ρόλου της πνευματικής εργασίας και της διανοητικής δράσης του ανθρώπου ενδιαφέρονταν πάντα οι κυρίαρχες τάξεις που καλλιεργούσαν την αυταπάτη ότι οι συντελούμενες στη φύση και στην κοινωνία αλλαγές εξαρτούνταν δήθεν από την υπερφυσική ιδέα, από το υπέρτατο πνεύμα.

Πρέπει επίσης να έχουμε υπόψη, ότι η ιδεαλιστική κοσμοαντίληψη [όπως και η θρησκεία] εμφανίστηκε σε συνθήκες πάρα πολύ χαμηλού επιπέδου ανάπτυξης της παραγωγής, όταν οι άνθρωποι είχαν πολύ φτωχές γνώσεις και αρκετά πρωτόγονες, καθυστερημένες αντιλήψεις για τον γύρω κόσμο. Τα αυθόρμητα ξεσπάσματα της φύσης [σεισμοί, ξηρασίες, πλημμύρες και άλλες θεομηνίες] φαίνονταν τότε στον άνθρωπο σαν κάτι το μυστηριώδες και απόλυτα αναπόφευκτο. Μη γνωρίζοντας σχεδόν τίποτα για τις δυνάμεις της φύσης, οι άνθρωποι απέδιδαν σ' αυτές υπερφυσικό ρόλο, τις θεοποιούσαν.

Εκτός αυτού οι άνθρωποι παρατηρούσαν παντού μια καταπληκτική αρμονία, μια αυστηρή τάξη και νομοτέλεια των φαινομένων της φύσης : τακτική αλληλοδιαδοχή της ημέρας και της νύχτας, ρυθμική κίνηση των ουρανίων σωμάτων, τελειότητα και λυσιτέλεια της υφής των ζωντανών οργανισμών κλπ. Αυτό οδηγούσε άθελα στη σκέψη για την ύπαρξη ενός σοφού δημιουργού της φύσης ή κάποιας πανίσχυρης υπερφυσικής δύναμης, από την οποία εξαρτούνταν τα πάντα στον κόσμο, μαζί και η τύχη του κάθε ανθρώπου.

Ο δρόμος της φιλοσοφικής κατανόησης του κόσμου είναι πολύ περίπλοκος. Η γνώση περικλείει πάντα μέσα της μια δόση φαντασίας. Γι' αυτό όπως θα ειπωθεί σε συνέχεια, προκύπτει η πιθανότητα της μονόπλευρης μεγαλοποίησης, της απολυτοποίησης κάποιου χαρακτηριστικού γνωρίσματος, κάποιας πλευράς του προτσές της γνώσης, πράγμα που επίσης οδηγεί στον ιδεαλισμό. Και ο φιλοσοφικός ιδεαλισμός, όπως τόνιζε ο Β. Ι. Λένιν, είναι ο δρόμος προς τη θρησκεία, προς τον παπαδισμό.

Με την εμφάνιση των εκμεταλλευτριών τάξεων, οι κοινωνικές δυνάμεις απόκτησαν για τους ανθρώπους ένα μυστηριώδες νόημα. Η θρησκεία για το χατήρι των πλουσίων, παρουσίαζε το σύστημα της καταπίεσης και τς υποδούλωσης σαν θεόπεμπτη τάξη πραγμάτων, εκθειάζοντας την εξουσία των αρχόντων, την ατομική ιδιοκτησία, την κοινωνική ανισότητα.

Έτσι διαμορφώθηκε ιστορικά η στενή συμμαχία του ιδεαλισμού και της θρησκείας, που χρησιμοποιείται και σήμερα από τις αντιδραστικές δυνάμεις της κοινωνίας για την υπεράσπιση και την δικαίωση των ποικίλων μορφών εκμετάλλευσης που έχουν ξεφτίσει από καιρό. Το κάθε εκμεταλλευτικό κράτος υποστηρίζει τη μια ή την άλλη μορφή θρησκευτικό - ιδεαλιστικής κοσμοαντίληψης καταβάλλοντας έντονες προσπάθειες για τη διάδοση των φιλοσοφικών αντιλήψεων που δικαιολογούν την κοινωνική ανισότητα.

Αφού ο ιδεαλισμός και η θρησκεία εξυπηρετούν ουσιαστικά από τους πανάρχαιους χρόνους, τις αντιδραστικές δυνάμεις, τότε ο υλισμός εκφράζει κατά κανόνα τα συμφέροντα των πρωτοπόρων δυνάμεων της κοινωνίας. Η υλιστική φιλοσοφία βοηθάει να γενικευθούν τα δεδομένα της επιστήμης και της κοινωνικοϊστορικής πράξης, συντελεί στην ανάπτυξή τους.

Όπως ειπώθηκε ήδη, το βασικό πρόβλημα της φιλοσοφίας έχει δύο πλευρές. Η δεύτερη πλευρά του απαντάει στο ερώτημα σχετικά με την γνωσιμότητα του κόσμου. Στη λύση του προβλήματος αυτού, συγκρούονται οι αντίθετες απόψεις. Οι υλιστές απέδειξαν πάντα, ότι η νόηση του ανθρώπου μπορεί να μας δώσει έγκυρες γνώσεις για το γύρω κόσμο. Η παραδοχή της δυνατότητας γνώσης του κόσμου μας εμπνέει εμπιστοσύνη στη δύναμη του ανθρώπινου λογικού, κεντρίζει το ενδιαφέρον για την απόχτηση γνώσεων και μας παρακινεί σε δραστήρια μεταμορφωτική δράση.

Οι φιλόσοφοι που αμφισβητούν τη δυνατότητα της γνώσης του κόσμου και τέτοιοι είναι πολλοί στο στρατόπεδο των ιδεαλιστών, ονομάζονται αγνωστικιστές [από το ελληνικό ''α'' - όχι και ''γνώσις'']. Οι αγνωστικιστές φρονούν ότι γενικά δεν μπορούμε να ελέγξουμε την εγκυρότητα των γνώσεών μας αφού τα αντικείμενα, τα φαινόμενα, τα πράγματα, δεν μπορούν δήθεν να συγκριθούν με την ιδεατή τους αντανάκλαση. Ισχυρίζονται ότι όλες οι πληροφορίες μας για τα αντικείμενα, τα φαινόμενα είναι οι ίδιες οι προσλήψεις των αισθήσεών μας και γι' αυτό δεν έχουμε τη σιγουριά ότι τα πράγματα, οι ιδιότητές τους εκλαμβάνονται έτσι ακριβώς όπως είναι στην πραγματικότητα. Είναι αλήθεια ότι ορισμένοι αγνωστικιστές, παραδέχονται, πως στη πραγματικότητα τα πράγματα υπάρχουν αντικειμενικά, όμως ταυτόχρονα αμφιβάλλουν για τη δυνατότητα γνώσης τους. Η ''αιδήμων'' αυτή παραδοχή του υλισμού τους βοηθάει να βολευτούν ανάμεσα στον υλισμό και τον ιδεαλισμό, να δικαιολογήσουν την απόπειρά τους να υψωθούν ''υπεράνω'' των μεν και των δε. Ωστόσο η τέτοια ''ουδετερότητα'' στη φιλοσοφία αφήνει πάντοτε αρκετά περιθώρια στον ιδεαλισμό και αναπόφευκτα οδηγεί στη σύγχυση των αντιτιθέμενων απόψεων.

Στη σύγχρονη αστική ιδεαλιστική φιλοσοφία όλο και συχνότερα ακολουθείται η γραμμή του δεδηλωμένου αγνωστικισμού, της δυσπιστίας απέναντι στη δύναμη του λογικού. Ο αγνωστικισμός περιορίζοντας τις δυνατότητες της ανθρώπινης γνώσης, αφοπλίζει τον άνθρωπο, τον καταδικάζει σε παθητικότητα κάνοντας συνάμα τόπο στην πίστη σε κάτι τι το μυστικιστικό, το υπερφυσικό. Γι' αυτό ο αγνωστικισμός είναι στενά συνδεμένος με τον ιδεαλισμό και τη θρησκεία.

Η ουσία της φιλοσοφικής κοσμοθεωρίας δεν εξαντλείται με την απάντηση στο ερώτημα τι θεωρείται πρωτεύον - το υπαρκτό ή το ιδεατό και με το αν αναγνωρίζεται ή όχι η γνωσιμότητα του κόσμου. Στην αξιολόγηση ενός φιλοσοφικού συστήματος έχει σπουδαία σημασία να παρθεί επίσης υπόψη ποια μέθοδος γνώσης, χρησιμοποιείται κατά τη φιλοσοφική εξέταση του γύρω κόσμου. Αν προστρέξουμε στην ιστορία της φιλοσοφίας θα δούμε, ότι υπάρχουν δύο βασικές μέθοδες γνώσης, δύο αντίθετοι μεταξύ τους τρόποι σκέψης - η διαλεκτική και η μεταφυσική.

Η διαλεκτική είναι ελληνική λέξη. Οι αρχαίοι στοχαστές με τη διαλεκτική εννοούσαν τον τρόπο εκείνο διεξαγωγής της συζήτησης, της λογομαχίας, με τον οποίο φανερώνονται οι αντιφάσεις στις γνώμες του συνομιλητή, διευκρινίζεται η αλήθεια και διασαφηνίζονται οι έννοιες. Αργότερα, με τη διαλεκτική άρχισαν να εννοούν τη φιλοσοφική μέθοδο, δηλαδή τους γενικούς κανόνες και τα μέσα γνώσης του γύρω κόσμου, τον τρόπο εκείνον, με τη βοήθεια του οποίου η νόηση μελετάει το δοσμένο αντικείμενο.

Η διαλεκτική εξετάζει το σύμπαν σαν ενιαίο, συναφές σύνολο. Ξεκινάει από την αρχή ότι όλα τα πράγματα, τα φαινόμενα, ακόμα και οι έννοιές μας, σαν νοητικές τους αντανακλάσεις, είναι αλληλένδετες, βρίσκονται σε συνεχή κίνηση και αντιφατική ανάπτυξη. Η διαλεκτική άποψη για τη φύση, την ιστορία και την ανθρώπινη νόηση προϋποθέτει τη μελέτη του εξεταζόμενου αντικειμένου σε όλες τις συναρτήσεις και σχέσεις του, την παρακολούθηση της πραγματικής πορείας ανάπτυξής του, την αποκάλυψη των αληθινών αιτιών του περίπλοκου και αντιφατικού προτσές αλλαγής του.

Η μεταφυσική είναι επίσης ελληνική λέξη. Στην αρχαιότητα σήμαινε διδασκαλία για την απαρχή κάθε υπαρκτού. Αργότερα με τη μεταφυσική άρχισαν να εννοούν τον τρόπο σκέψης που εξετάζει τα αντικείμενα και τα φαινόμενα έξω από την αλληλουχία τους σαν αμετάβλητα, δοσμένα μια για πάντα, στερούμενα εσωτερικών αντιθέσεων.

Κατά τον XVI-XVII αιώνα η μεταφυσική μέθοδος γνώσης δικαιώνονταν ιστορικά και έπαιξε θετικό ρόλο στη φυσιογνωσία. Όπως σημειώνει ο Φ.Ένγκελς στο έργο του ''Αντι-Ντύρινγκ'' , στην αρχική περίοδο ανάπτυξης των φυσικών επιστημών - φυσικής, χημείας, βιολογίας - υπήρχε ανάγκη να εξεταστεί η φύση κομματιαστά, να διαιρεθούν τα διάφορα προτσές σε καθορισμένες κατηγορίες και να διερευνηθούν μεμονωμένα, έξω από τη σύνδεσή τους με άλλα φαινόμενα και προτσές. Όλα αυτά, έλεγε ο Ένγκελς υπήρξαν απαραίτητες προϋποθέσεις για τις γιγαντιαίες επιτεύξεις που χαρακτηρίζουν την ανάπτυξη της φυσιογνωσίας εκείνη την εποχή.

Εν τούτοις από τον XVIII ακόμα αιώνα, φάνηκε η ανεπάρκεια της μεταφυσικής, δεδομένου ότι τα στενά της πλαίσια άρχισαν να αναχαιτίζουν την ανάπτυξη της επιστήμης. Τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν από τις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες, έδειξαν την στενότητα και την μονομέρεια της μεταφυσικής αντίληψης για τον κόσμο.

Αλλά η αστική φιλοσοφία δεν εγκατέλειψε τη μεταφυσική, την ασπάζεται και σήμερα ακόμα. Είναι γεγονός πως στις μέρες μας δύσκολα μπορεί να βρεθεί φιλόσοφος που να αρνείται απόλυτα και αναντίρρητα την ανάπτυξη της φύσης και της κοινωνίας. Μα δεν πρόκειται γι' αυτό. Κατά κανόνα, οι σύγχρονοι μεταφυσικοί αντιλαμβάνονται απλοϊκά το χαρακτήρα της γενικής αλληλουχίας και την ουσία της ανάπτυξης. Οι εν λόγω φιλόσοφοι παρακάμπτουν το ζήτημα που αφορά την πραγματική πάλη της κίνησης και της ανάπτυξης, κι όταν το θίγουν, είτε το ανάγουν στη δράση μη υλικών δυνάμεων, είτε το κηρύττουν μη γνώσιμο. Έτσι η μεταφυσική συνταυτίζεται με τον ιδεαλισμό και τον αγνωστικισμό.

Η μεταφυσική μέθοδος σκέψης αποδεικνύεται ανίκανη να μελετήσει τις αντιφατικές πτυχές των πραγμάτων και φαινομένων, τις αλληλεπιδράσεις τους, να καθορίσει την ουσία των θεμελιωδών, ποιοτικών αλλαγών.

Οι σύγχρονοι μεταφυσικοί, ερμηνεύοντας τα κοινωνικά φαινόμενα, συγκαλύπτουν τις ταξικές αντιθέσεις, αρνούνται το αναπόφευκτο των κοινωνικών επαναστάσεων ή τις αποκαλούν αυθόρμητες αναταραχές που είναι αδύνατο να προβλεφθούν. Με τον τρόπο αυτό παραγνωρίζονται οι αντικειμενικές νομοτέλειες ανάπτυξης της κοινωνίας, αποσπούνται από το σύνολο και απολυτοποιούνται οι δευτερεύοντες ή απλώς οι εξωτερικοί παράγοντες, αμφισβητείται η κοινωνική πρόοδος, διακηρύσσεται η ιδέα της αιωνιότητας του καπιταλιστικού συστήματος.

Ο αντεπιστημονικός, μεταφυσικός τρόπος σκέψης, που διατηρείται στη σύγχρονη αστική φιλοσοφία εξυπηρετεί τις εκμεταλλεύτριες τάξεις, που ενδιαφέρονται για τη διαιώνιση και τη δικαίωση των ξεπερασμένων καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων. Για τους σκοπούς αυτούς καθώς και για τους σκοπούς της πάλης ενάντια στο μαρξισμό - λενινισμό οι αστοί φιλόσοφοι διαβρώνουν τη διαλεκτική με το ιδεαλιστικό πνεύμα, ή συνενώνουν στα φιλοσοφικά τους συστήματα ετερογενείς, αλλά και αντίθετες κάποτε απόψεις.

Η διαλεκτική και μεταφυσική είναι δύο αντίθετες μέθοδες γνώσης της πραγματικότητας, δύο αλληλοαποκλειούμενοι τρόποι εξήγησης του κόσμου και συνεπώς και ερμηνείας των πιο γενικών φιλοσοφικών αρχών και εννοιών. Τόσο ο υλισμός, όσο και ο ιδεαλισμός μπορεί να είναι διαλεκτικός ή μεταφυσικός. Όμως ο συνεπής υλισμός αποκλείεται να ταυτισθεί με τη μεταφυσική. Επίσης και η διαλεκτική μπορεί να είναι τόσο ιδεαλιστική, όσο και υλιστική. Όμως η επιστημονική διαλεκτική είναι ασυμβίβαστη με τον ιδεαλισμό.

Η ιστορία της φιλοσοφίας, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, είναι μια αδιάκοπη πάλη ανάμεσα στον υλισμό και τον ιδεαλισμό, ανάμεσα στη διαλεκτική και τη μεταφυσική. Πίσω από την πάλη αυτή των φιλοσοφικών αντιλήψεων, των φιλοσοφικών κοσμοθεωριών κρύβεται, σε τελευταία ανάλυση, η πάλη των πραγματικών κοινωνικών δυνάμεων - των συγκεκριμένων κοινωνικών τάξεων και ομάδων.

Κάνοντας γνωριμία με τα βασικά στάδια ανάπτυξης της φιλοσοφικής σκέψης, οφείλουμε να πάρουμε υπόψη τις ιστορικές ιδιομορφίες της κάθε εποχής, το συσχετισμό των ταξικών δυνάμεων, το βαθμό ανάπτυξης της παραγωγής και της επιστήμης. Η ορθή εκτίμηση των παραγόντων αυτών μας βοηθάει να κατανοήσουμε, γιατί στη δοσμένη ιστορική περίοδο προβάλλει σε πρώτη γραμμή ένα ορισμένο κοσμοθεωρητικό πρόβλημα, πώς επιδρούν πάνω στη φιλοσοφία το οικονομικό σύστημα της κοινωνίας και το επίπεδο ανάπτυξης των επιστημών, γιατί αλλάζουν το αντικείμενο της φιλοσοφίας, ο ρόλος της και η σημασία της στη ζωή της κοινωνίας. σε τι οφείλεται η αδιάκοπη πάλη των φιλοσοφικών κατευθύνσεων, ρευμάτων και σχολών.

Η ιστορία δεν πρέπει να περνάει χωρίς να μας αφήνει ίχνη, διότι το παρελθόν ζει πάντα, με τον ένα ή άλλο τρόπο, στο παρόν, ενώ το παρόν θα αποτελέσει αναπόφευκτα συστατικό του μέλλοντος. Η γνώση της ιστορικής ανάπτυξης της φιλοσοφίας μπορεί και πρέπει να μας προφυλάξει από την επανάληψη των λαθών και παραπλανήσεων στις οποίες περιέπεσαν οι στοχαστές του παρελθόντος. Η γνώση αυτή μπορεί να φανεί αρκετά χρήσιμη και στο ξεσκέπασμα της σύγχρονης αστικής φιλοσοφίας, οι εκπρόσωποι της οποίας στην πάλη τους κατά της κομμουνιστικής ιδεολογίας, χρησιμοποιούν κάθε τι το ξεπερασμένο και αντιδραστικό.

Πηγή : ''Βασικές αρχές υλιστικής φιλοσοφίας'' , Ινστιτούτο φιλοσοφίας ΕΣΣΔ, Εκδόσεις Σύγχρονη εποχή