Η φύση...

Ποια είναι η προέλευση της φύσης ; Και η φύση ταυτίζεται με το Είναι ; Και ποια είναι η ουσία του Είναι ; Πρόκειται για ερωτήματα που βασανίζουν τον άνθρωπο από τότε που έφτασε σε κατάσταση να τα διατυπώνει.

Φύση που ταυτίζεται με το Είναι, φύση αδημιούργητη, φύση αυθύπαρκτη, ή φύση δημιουργημένη από το θεό ; Ο Αριστοτέλης διερωτάται ήδη στα Μετά τα φυσικά : ''Το βασικό ερώτημα που πρέπει να συζητήσουμε και να βαθύνουμε, είναι να μάθουμε αν υπάρχει μια αιτία ανεξάρτητη από τη φύση, αν είναι ή αν δεν είναι χωριστή απ' αυτήν, αν αριθμητικά είναι μοναδική ή πολλαπλή, αν βρίσκεται έξω από καθετί το υλικό''. Ο Αριστοτέλης δεχόταν όντα που βρίσκονται έξω από το χρόνο και ο δάσκαλός του μπορούσε να διερωτάται για την απειρότητα του κόσμου χωρίς να αμφιβάλλει για την ύπαρξη του θεού.

Αλλά ο θεός βρίσκεται έξω από τον κόσμο, βρίσκεται μέσα στον κόσμο και την ίδια στιγμή έξω απ' αυτόν, πανταχού παρών, είναι κάποιο πνεύμα διάχυτο μέσα στο σύμπαν ; Ο θεός είναι η ιδέα που αλλοτριώνεται σε φύση, ή μήπως ο θεός είναι η Ενέργεια, το νέο τούτο πνεύμα, και μήπως το σύμπαν δεν συντίθεται παρά από ψυχές που ανέρχονται προς το σημείο Ωμέγα ; Και αν υπάρχει θεός κι αν αυτός μας έδωσε ψυχή, τότε ποιο είναι το νόημα της γνωστικής διαδικασίας ; Η γνώση είναι έμφυτη, άρα ανάμνηση, ή μήπως δεν υπάρχει τίποτα στο πνεύμα μας που να μην προέρχεται άμεσα ή έμμεσα από την εμπειρία των αισθήσεων ; Ιδού μερικά ερωτήματα που η θεολογική σκέψη δεν μπόρεσε να επιλύσει [και πώς να τα επιλύσει;]. Άρα, έσχατο επιχείρημα και καταφύγιο : το μυστήριο.

Αποδοχή της δημιουργίας με οποιαδήποτε μορφή, σημαίνει να μεταθέσουμε το ερώτημα για την προέλευση της φύσης, στο ερώτημα για την προέλευση του θεού.

Αλλά δεν είναι μόνον αυτό. Ο θεός δημιούργησε τη φύση και επεμβαίνει την κάθε στιγμή για να αλλάξει την πορεία των γεγονότων σύμφωνα με τη θέλησή του, όντας πανταχού παρών και παντοδύναμος ; Αλλά η επιστήμη εκτοπίζει καθημερινά το θεό από το σύμπαν, το οποίο παρουσιάζεται όλο και πιο πολύ σαν ένα ατέρμονο και αυτορυθμιζόμενο σύνολο χάρη στον αυτοδυναμισμό της ύλης. Δεν του μένει πια λοιπόν παρά η αρχική πράξη της δημιουργίας, μυστική και ακατανόητη στην οντολογική ουσία της.

Κι ακόμα : Αν δεχτούμε μια σκοπιμότητα στην πράξη της δημιουργίας, τότε, ποια είναι αυτή η σκοπιμότητα ; Τα φυτά δημιουργήθηκαν για να τρώγονται από τα φυτοφάγα και τα φυτοφάγα για να καταβροχθίζονται από τα σαρκοφάγα ; Τα ποντίκια δημιουργήθηκαν για νάναι λεία για τις γάτες και να ροκανίζουν με τη σειρά τους το τυρί των ανάξιων νοικοκυράδων ; Και ο κόσμος δημιουργήθηκε για να μπορέσει να υπάρξει ο άνθρωπος ; Μετά τον Κοπέρνικο και τη σύγχρονη κοσμολογία, μπορεί να υποστηριχτεί ένα τέτοιο επιχείρημα ; Και ο άνθρωπος δημιουργήθηκε για ποιο λόγο ; Για να αινεί το δημιουργό του ; Κι αν ο θεός δημιούργησε τον κόσμο χάρη στην άπειρη καλοσύνη του, τότε γιατί τον έκανε τέτοιον, που είναι, γεμάτο βαρβαρότητα, αθλιότητα και οδύνες ; Κι αν υπάρχει θεός, κι αν υπάρχει παράδεισος και κόλαση, τότε ποια είναι η ηθική βάση της τιμωρίας [μέχρι της συντέλειας του κόσμου] για τα φτωχά ανθρώπινα που βρίσκονται την κάθε στιγμή στο έλεος δυνάμεων που δεν μπορούν να εξουσιάσουν ; Ο θεός είναι τελικά άδικος και ανήθικος, ή βαθιά αδύνατος ;

Ιδού μερικά ''αφελή'' ερωτήματα, που απορρέουν από την αποδοχή ενός όντος έξω από τη φύση, και δημιουργού της φύσης. Τα ερωτήματα αυτά επικαλύπτονται συχνά από τη θεολογική ή την πνευματοκρατική σοφιστική. Κι ωστόσο είναι μερικά από τα ερωτήματα που κανείς πιστός δεν θα μπορέσει να αποφύγει να θέσει στον εαυτό του. Και αν τα θέσει, δε θα βρει άλλη απάντηση από το μυστήριο και το ανέκφραστο.

Τα παραπάνω δεν έχουν βέβαια την απλοϊκή αξίωση να ανασκευάσουν το πνευματοκρατικό αξίωμα. Θέλουνε μόνο να επισημάνουν μερικές εσωτερικές αντιθέσεις του δόγματος της δημιουργίας, το οποίο δε μπορεί να οικοδομήσει μια θεωρία του Είναι και μια ηθική, με εσωτερική συνοχή. Το μυστήριο είναι η αφετηρία και η κατάληξη κάθε πνευματοκρατικής συλλογιστικής, κάθε ιδεαλιστικού συστήματος, όσο περίτεχνο και να είναι.

Αλλά καθώς είναι γνωστό, το μεγάλο ερώτημα βρήκε από την αρχή και μια άλλη απάντηση, διαμετρικά αντίθετη : την υλιστική.

Για κάθε υλιστή, η φύση είναι αυθύπαρκτη, αδημιούργητη, άπειρη μέσα στο χώρο και το χρόνο -χωρίς αρχή και χωρίς τέλος- σε αιώνια κίνηση και αλλαγή. Πρόκειται από μια άποψη, για την αντίληψη του πρωτόγονου ανθρώπου που νιώθει τον εαυτό του οργανικό τμήμα της φύσης και για τον οποίον ακόμα και οι θεοί ανήκουν σ' αυτή την ολότητα. Πρόκειται για την αντίληψη των αρχαίων υλιστών, και ολόκληρου του υλιστικού ρεύματος που αναπτύσσεται επί 2.500 χρόνια. Ο άνθρωπος είναι για κάθε υλιστή φυσικό ον, ακραίο σημείο στην εξέλιξη της γης, και οι θεοί είναι προϊόντα της φαντασίας του που αντανακλούν συγκεκριμένες κοινωνικές καταστάσεις. Φυσικά ούτε η υλιστική αρχή μπορεί να αποδειχτεί. Τίθεται. Αλλά τίθεται σαν συμπέρασμα της γνώσης μας για την πραγματικότητα, και τα συμπεράσματα που συνάγονται απ' αυτή την αρχή με μια αντίδρομη διαδικασία, συνθέτουν μια κοσμοαντίληψη με εσωτερική συνοχή, σύμφωνη με τις επιστήμες και με την ανθρώπινη πρακτική.

Ο θετικισμός θέλησε να απορρίψει το μεγάλο οντολογικό ερώτημα : να κρατηθεί πάνω από τη μάχη ανάμεσα στον υλισμό και τον ιδεαλισμό. Ο σύγχρονος θετικισμός απορρίπτει το πρόβλημα σαν μεταφυσικό, σαν στερημένο από νόημα. Το πρόβλημα : υλισμός ή ιδεαλισμός, είναι γι' αυτόν ψευδοπρόβλημα.

Αλλά αν δεν είναι επιτρεπτό να βεβαιώσουμε την ύπαρξη οτιδήποτε έξω από τα δεδομένα [των αισθητηρίων ή των οργάνων της έρευνας], τότε το υποκείμενο γίνεται το κέντρο του κόσμου. Και συνακόλουθα, δε μπορώ να βεβαιώσω παρά την ύπαρξη των δικών ''μου'' δεδομένων : ο σολιψισμός είναι η αναπόφευκτη κατάληξη αυτής της θέσης...

Απόσπασμα από το βιβλίο του Ευτύχη Μπιτσάκη ''Η φύση στη διαλεκτική φιλοσοφία''