Δευτέρα 18 Μαΐου 2015

Η ΦΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Εκ δυνάμει όντος ενεργεία ον γίνεται και ου χωριστή μεν η ύλη ,τω δ'  είναι έτερον και μία τω αριθμώ.
Αριστοτέλης

Η έννοια της φύσης στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία-να μία περιοχή όπου η επιστήμη και η ''ιδεολογία'' είναι αξεχώριστες.
Κι όμως αυτό δεν εμπόδισε την ελληνική φιλοσοφία να θέσει τα μεγάλα οντολογικά και γνωσιοθεωρητικά προβλήματα και να προσφέρει απαντήσεις που η επικαιρότητα τους γίνεται συνεχώς μεγαλύτερη.
Εδώ βέβαια θα σκιαγραφήσουμε απλώς το πρόβλημα.
Αλλά αν θα μπορούσε να δικαιολογηθεί η παρουσίαση τούτου του σύντομου κειμένου,αυτό θα οφειλόταν στο ότι επιχειρεί να δει το πρόβλημα από μία διπλή άποψη-την άποψη του διαλεκτικού υλισμού,και μιας θεμελιακής επιστήμης-της Φυσικής.

1.ΤΟ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΤΟ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ-ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΜΥΘΟ ΚΑΙ ΤΟ ΛΟΓΟ

Η ελληνική σκέψη-και αυτή-έχει σαν άξονα το θεμελιακό ερώτημα-Το είναι ταυτίζεται με τη φύση;Ή μήπως η φύση είναι ''προϊόν'' ενός όντος εξωτερικού ως προς αυτήν;
Οι πρώτοι φιλόσοφοι αναζήτησαν,καθώς μας λέει ο Αριστοτέλης,μία υλική αρχή απ'όπου το καθετί αντλεί την ύπαρξη του,όπου τελικά ξαναγυρνά και που η ουσία του διατηρείται σε πείσμα όλων των αλλαγών.
Οι ''πρώτοι φιλόσοφοι'' έθεσαν λοιπόν την αρχή της αντικειμενικότητας και της αυθυπαρξίας της φύσης-της ταύτισης του Είναι με τη Φύση.Η μαρτυρία του μεγάλου Σταγειρίτη είναι σωστή, αλλά δεν είναι ολοκληρωμένη.
Οι πρώτοι φιλόσοφοι-του 7ου και του 6ου αιώνα-αναζήτησαν το Είναι και το γίγνεσθαι ,η καλύτερα,το Είναι σαν γίγνεσθαι.Η στάση αυτή είναι ευεξήγητη.
Οι Ίωνες δεν είχαν ακόμα αποκοπεί από το μυθικό κόσμο της φυλετικής κοινωνίας.
Ζούσανε βέβαια σε πόλεις,σε μία κοινωνία όπου ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής γινόταν όλο και πιο κυριαρχικός.Αλλά ένα μεγάλο μέρος από το εποικοδόμημα της φυλετικής οργάνωσης ήταν ακόμα ζωντανό,απ'όπου μερικά θεμελιακά χαρακτηριστικά της κοσμοαντίληψης τους.
Η ιωνική φιλοσοφία,παρά τη μυθολογική της ατμόσφαιρα,είναι βασικά υλιστική.
Σε τούτο το στάδιο,το Είναι ταυτίζεται με τη φύση.Αλλά η φύση,άρα το Είναι,βρίσκεται σε αιώνια αλλαγή.
Η λέξη φύσις ,σημαίνει κάτι που φύεται,που αυξάνει,κι όχι απλά κάτι που είναι.
Οι περισσότεροι από τους πρώτους φιλόσοφους-παραθέτουμε πάντα τον Αριστοτέλη-θεωρούσαν ότι οι αρχές των όντων είναι αποκλειστικά υλικές.Θεωρούσαν πραγματικά,πως τα συστατικά στοιχεία από τα οποία συντίθενται κατ'αρχήν τα όντα και στα οποία τελικά αποσυντίθενται,είναι τα μόνα δομικά στοιχεία και οι μόνες αρχές των πραγμάτων και ότι η ουσία τους παραμένει αιώνια,παρόλο που αδιάκοπα αλλάζει ιδιότητες.Τίποτα δεν δημιουργείτε και τίποτα δεν χάνεται,έλεγαν,και η αρχική αυτή οντότητα διατηρείται απεριόριστα.
Προτού περάσουμε στους ''φυσικούς'' της ιωνικής σχολής,δε θα 'ταν άσκοπο να αναφερθούμε πολύ σύντομα στον Ησίοδο,για να αναζητήσουμε τον πρώτο ορθολογικό πυρήνα στη μυθική ''κοσμολογία'' του,στη Θεογονία.
Ο Ησίοδος έζησε προς το τέλος του 8ου αιώνα στη Βοιωτία.Ήτανε βοσκός στον Ελικώνα.
Έζησε λοιπόν σε μία κοινωνία,όπου κυριαρχούσε η μυθική αντίληψη για τον κόσμο.
Η Θεογονία του είναι ένα είδος πρωτόγονης κοσμολογίας-''Πριν απ'όλα ήταν το Χάος.
Ύστερα η πλατύστερνη γη,σίγουρη βάση για κάθε ζωντανή ύπαρξη,κι ύστερα ο Έρωτας,ο πιο όμορφος ανάμεσα στους αθανάτους[...].Από το Χάος γεννήθηκε το Έρεβος και η μελανή Νύχτα.
Κι από τη Νύχτα γεννήθηκαν ο Αιθέρας και η Ημέρα.Και η Γη γέννησε ένα ίσο της ,τον έναστρο Ουρανό,ικανό να τη σκεπάζει ολόκληρη,και που θα πρόσφερε στους μακάριους θεούς μία σίγουρη παντοτινή βάση''.
Ο κόσμος λοιπόν βρίσκεται σε γίγνεσθαι-πρώτα το χάος,ύστερα η γη και ο έρωτας.Πρόκειται για τις τρεις πρώτες θεότητες.Ο έρωτας είναι η έλξη.Ο ίδιος δεν είναι γόνιμος.Ο  ρόλος του,ωστόσο,είναι να σμίγει τους άλλους και να τους οδηγεί στη γονιμότητα.Η αρμονία είναι κόρη του Άρη και της Αφροδίτης,άρα καρπός των αντίθετων[Έχουμε εδώ ένα προϊδέασμα της φιλοσοφίας του Ηράκλειτου,ριζωμένο βαθιά στην ελληνική μυθολογία].
Στην αφελή τούτη κοσμολογία,βρίσκουμε τα πρώτα στοιχεία μιας ''αυθόρμητης'' διαλεκτικής-το Είναι,θεωρούμενο σαν γίγνεσθαι,την αλληλεπίδραση η οποία νοείται σαν αιτία της αλλαγής,την πάλη και την ενότητα των αντίθετων σαν κινητήρια δύναμη του γίγνεσθαι.Σάμπως να'ταν απόλυτα αναγκαίο-σημειώνει ο Αριστοτέλης-να υπάρχει στον κόσμο κάποια αιτία, που προκαλεί την κίνηση και την ένωση.
Τη δυναμική αυτή αντίληψη της πραγματικότητας,τη βρίσκουμε σε πολλές μυθολογίες και θρησκείες.''Ο Ορφέας διηγιόταν με τα τραγούδια του,γράφει ο Γ.Τόμσον,πως ο ουρανός και η γη και η θάλασσα,που άλλοτε αποτελούσαν μία ενότητα,χωρίστηκαν με τη βία.πως τα αστέρια,το φεγγάρι και ο δρόμος του ήλιου είναι ένα αιώνιο σημάδι στον ουρανό.και πως σχηματίστηκαν τα βουνά,κι οι φλύαροι δρόμοι του νερού με τις νύμφες,και με όλα τα όντα που έρπουν μέσα τους''.
Η ορφική φιλοσοφία είναι μυστική.Στη βίβλο υπάρχει πάντα δημιουργία.Αλλά η φύση εδώ δεν είναι αυθύπαρκτη.Η διαδικασία της δημιουργίας είναι άμεσα πνευματοκρατική.
''Εν αρχή εποίησεν ο Θεός τον ουρανόν και τη γην.Η δε γη ήτο άμορφος και έρημος.και σκότος επί του προσώπου της αβύσσου.Και πνεύμα θεού εφέρετο επί της επιφανείας των υδάτων.Και είπε ο Θεός,ΓΕΝΝΗΘΗΤΟ φως.και έγινε φως.και είδεν ο Θεός ότι το φως ήτο καλόν.και διεχώρισεν ο Θεός το φως από του σκότους''.
Στην περίπτωση της μυθολογίας του Ησίοδου,η δημιουργία δεν είναι παρά η αυτοανάπτυξη της φύσης.Εδώ, δεν είναι μόνο το πνεύμα,ανώτερο και προηγούμενο από τη φύση,που είναι η αιτία της δημιουργίας.Αυτή η ίδια η δημιουργία χάνει το διαλεκτικό χαρακτήρα της-ανάγεται σε μία σειρά από στάδια ανεξάρτητα,χωρίς σύνδεση οργανική,εξαρτημένα από μία βούληση εξωτερική ως προς τη φύση.Η αντίθεση ιδεαλισμού-υλισμού δεν περιορίζεται λοιπόν στο θεμελιακό ερώτημα-αυθυπαρξία ή δημιουργία.
Ωστόσο η καθαυτό φιλοσοφία γεννήθηκε με τους τρεις ''φυσικούς'' της Μιλήτου.
Ο ΘΑΛΗΣ [624-547],έμπορος,γεωμέτρης αστρονόμος και φιλόσοφος,διάσημος για τις γνώσεις του,ο άνθρωπος που πρόβλεψε μία έκλειψη του ήλιου και που καθώς μας πληροφορεί ο Διογένης ο Λαέρτιος ,καθόρισε το έτος σε 365 ημέρες,θεώρησε σαν αρχή των πάντων, το νερό.
Η εκλογή δεν είναι τυχαία.Ο Θαλής είχε,όπως και οι σύγχρονοι του,πλατιές γνώσεις σχετικά με τη σπουδαιότητα του νερού για τη γέννηση και τη ζωή των φυτών και των ζώων.Ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει άλλωστε τη σπουδαιότητα της παράδοσης για το ρόλο του νερού στη ζωή.Αναφέρεται στη μυθολογία, που καθώς μας το μεταφέρει ο Όμηρος,έβλεπε τον Ωκεανό και τη Θέτιδα σαν πατέρες της δημιουργίας και θεωρούσε το νερό σαν τον όρκο των θεών,που οι ποιητές ονόμαζαν Στύγα.
Ο ΑΝΑΞΙΜΑΝΔΡΟΣ [610-546],συμπατριώτης και σύγχρονος του Θαλή,θεώρησε πως το σύμπαν γεννήθηκε από το άπειρο.Το άπειρο είναι αδημιούργητο.Είναι αθάνατο και ανώλεθρο,προικισμένο με κίνηση.Με την κίνηση χωρίζονται τα αντίμαχα [θερμό-ψυχρό,υγρό-ξηρό].Τα ζώα γεννήθηκαν από την υγρασία.Τα όντα περνούν στην ύπαρξη ερχόμενα από το άπειρο και σ' αυτό αναγκαστικά επιστρέφουν.γιατί έτσι επανορθώνουν τις αμοιβαίες κακές πράξεις, σύμφωνα με τη χρονική τάξη.
Ο Αναξίμανδρος επεξεργάστηκε ένα γεωκεντρικό σύστημα.Η Γη κατέχει το κέντρο του σύμπαντος,είναι σφαιρική και η Σελήνη δέχεται το φως του ήλιου[είναι ψευδοφανής].
Ο Ήλιος δεν είναι μικρότερος από τη Γη και είναι καθαρή φωτιά.Τα όντα έχουν κοινή προέλευση και το γίγνεσθαι,η εσωτερική κίνηση του Είναι,ψυχώνεται από την πάλη των αντίθετων.Κατά τον Αναξίμανδρο,τα πάντα έρχονται από το άπειρο και σ'αυτό ξαναγυρίζουν με την καταστροφή.Ο κύκλος της γέννησης και της φθοράς,αφορά όλα τα υλικά όντα.
Ο μαθητής του Αναξίμανδρου, ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ [585-525] πήρε σαν αρχή μία άλλη υλική αιτία -τον αέρα.''Όπως η ψυχή μας,που αποτελείτε από αέρα,εξασφαλίζει τη συνοχή μας,το ίδιο η πνοή και ο αέρας περιβάλλουν ολόκληρο το σύμπαν''.Ο αέρας είναι άπειρος [ανάγκη και άπειρον είναι και πλούσιον,δια το μηδέποτε εκλείπειν].Η γένεση και η φθορά των σωμάτων δεν επηρεάζουν λοιπόν την ποσότητα του.Τα σώματα γεννιούνται με μία διπλή,αντιθετική κίνηση-πύκνωση και αραίωση.Η κίνηση με την οποία γεννιούνται τα σώματα,υπάρχει από την αιωνιότητα.Μ' αυτόν τον τρόπο γεννήθηκε η γη,καθώς και ο ήλιος,η σελήνη και τα άστρα.
Το νερό,το άπειρο,ο αέρας-Πρόκειται για υλικές αρχές που συνθέτουν την ουσία του Είναι.
Είναι αλήθεια πως το νερό του Θαλή δεν είναι το νερό της σύγχρονης χημείας.Είναι υλικό και την ίδια στιγμή έχει κάποια ιεροπρέπεια.Αλλά το ιερό αυτής της φιλοσοφίας είναι βαθιά δεμένο με τη ζωή και ανταποκρίνεται περισσότερο στο ρόλο του,στο ζωικό-ανθρώπινο γίγνεσθαι,παρά σε μία μεταφυσική της αντίθεσης ύλη-πνεύμα.Μπορεί άλλωστε κανείς να συναντήσει ακόμα στα ελληνικά χωριά τον απόηχο αυτού του υλικού-ιερού,που είναι δεμένο με τη ζωή,όταν ακούει τους ανθρώπους να ορκίζονται στο ψωμί,βασική τροφή,απ' όπου εξαρτάται η ζωή τους.
Ο Αριστοτέλης,ανάμεσα στους άλλους,είχε συνείδηση του υλιστικού χαρακτήρα αυτών των κοσμολογιών,και τις καταπολέμησε.
Το βασικό χαρακτηριστικό της φύσης των Ιώνων,είναι η αυθυπαρξία και η εξέλιξη.Η φιλοσοφία αυτή δέχεται την ψυχή,αλλά τη θεωρεί υλική.Δέχεται τους ''αθάνατους'' θεούς.
Αλλά οι θεοί αποτελούν κι αυτοί μέρος της φύσης.Βεβαιώνει λοιπόν την ενότητα του υλικού και του πνευματικού,στη βάση της πρωταρχικότητας της ύλης.
Η κίνηση,από την άλλη μεριά,είναι ενδογενής.Δεν υπάρχει λοιπόν ανάγκη για εξωτερική επέμβαση,για ''πρώτο κινούν''.
Με την κίνηση η φύση διαφοροποιείται.Από την ανόργανη φύση γεννιέται ο ζωντανός κόσμος.Το Είναι συλλαμβάνεται σαν γίγνεσθαι.Και αξίζει να κλείσουμε αυτή την παράγραφο με ένα απόσπασμα από τον Διόδωρο το Σικελό,που το πήρε από τους Ίωνες,ή το εμπνεύστηκε από τη φιλοσοφία τους,και που συνιστά τον πυρήνα μιας εξελικτικής αντίληψης για τη φύση,με καταπληκτική ομοιότητα με τις σύγχρονες αντιλήψεις [προτίμησα ν' αφήσω το κείμενο στη δική του γλώσσα].
Κατά γαρ την εξ αρχής των όλων σύστασιν μιαν έχειν ιδέαν ουρανόν τε και γην,μεμιγμένης αυτών της φύσεως.μετά δε ταύτα διαστάντων των σωμάτων απ' αλλήλων,τον μεν κόσμον περιλαβείν άπασαν την ορωμένην εν αυτώ σύνταξιν,τον δ' αέρα κινήσεως τυχείν συνεχούς, και το μεν πυρώδες αυτού προς τους μετεωράτους τόπους συνδραμείν,ανωφερούς ούσης της τοιάυτης φύσεως δια την κουφότητα.αφ' ης αιτίας τον μεν ήλιον και το λοιπόν πλήθος των άστρων εναποληφθήναι τη πάση δίνη.το δε ιλυώδες και θολερόν μετά της των υγρών συγκρίσεως επί ταυτό καταστήναι δια το βάρος.ειλούμενον δ' εν εαυτώ συνεχώς και συστρεφόμενον εκ μεν των υγρών την θάλατταν,εκ δε των στερεμνιωτέρων ποιήσαι την γην πηλώδη και  παντελώς απαλήν.
Τοιάυτην δε το μεν πρώτον του περί τον ήλιον πυρός καταλαμψάντος πήξιν λαβείν,έπειτα δια την θερμοκρασίαν αναζυμουμένης της επιφανείας συνοιδησαί τινά των υγρών κατά πολλούς τόπους,και γενέσθαι περί αυτά σηπεδόνας υμέσι λεπτοίς περιεχομένας.όπερ εν τοις ύλεσι και τοις λιμνάζουσι των τόπων έτι και νυν οράσθαι γινόμενον επειδάν της χώρας κατεψυγμένης άφνω διάπυρος ο αήρ γένηται,μη λαβών την μεταβολήν εκ του κατ' ολίγον.Ζωογονουμένων δε των υγρών δια της θερμασίας τον ειρημένον τρόπον τας μεν νύκτας λαμβάνειν αυτίκα την τροφήν εκ της πιπτούσης υπό του περιέχοντος ομίχλης,τας δ' ημέρας υπό του καύματος στερεούσθαι.το δ' έσχατον των κυοφορουμένων την τελείαν αύξησιν λαβόντων,και των υμένων διακαυθέντων τε και περιρραγέντων ,αναφυήναι παντοδαπούς τύπους ζώων''.



Παρμένο από το ''η φύση στη διαλεκτική φιλοσοφία '' του Ευτύχη Μπιτσάκη, όπως και τα υπόλοιπα που θα ακολουθήσουν.[Δεύτερη έκδοση ,σύγχρονη εποχή]

Κυριακή 10 Μαΐου 2015

Η υλιστική φιλοσοφία-Γενική κατατόπιση 11

Τα στάδια που πέρασε στην πορεία της κοινωνικής ανάπτυξης,η ανάπτυξη της υλιστικής κοσμοθεωρίας από την αρχαία εποχή μέχρι σήμερα,σε γενικές γραμμές είναι τα εξής-
Οι αρχαίοι υλιστές φιλόσοφοι παρατηρούν ότι τα διάφορα φυσικά σώματα κινούνται και αλλάζουν με νόμους δικούς τους και ότι υπερφυσικές δυνάμεις δεν υπάρχουν.
Βρίσκουν δε ,ορισμένες μορφές της ύλης ως σταθερές και τις θεωρούν ως αρχή των διάφορων σύνθετων υλικών σωμάτων.
Στις αρχαίες Ινδίες η σχολή των Τσαρβακιστών ως αρχικές και σταθερές μορφές της ύλης θεωρεί το νερό,τη φωτιά,το χώμα και τον αέρα.
Οι Κινέζοι ως αρχή των διάφορων σύνθετων υλικών σωμάτων θεωρούν το νερό,το ξύλο,το μέταλλο,το χώμα και τη φωτιά.
Τα πρωταρχικά αυτά στοιχεία αποτελούνται από την ίδια υλική ουσία,το ''τσι''.
Οι πρώτοι αρχαίοι Έλληνες υλιστές φιλόσοφοι ως αρχική υλική ουσία θεωρούν,άλλος το νερό,άλλος το άπειρο,άλλος τον αέρα και άλλος τη φωτιά.
Οι κατοπινοί Έλληνες υλιστές ως αρχική υλική ουσία θεωρούν μικροσκοπικά υλικά σωματίδια.
Γενικά στην αρχαία Ελλάδα η επικρατέστερη θεωρία για τη  γενική αρχική υλική ουσία,υπήρξε η θεωρία για τα άτομα.
Ορισμένοι αρχαίοι Έλληνες υλιστές βρήκαν ότι αρχική και αμετάβλητη ύλη είναι άπειρα μικροσκοπικά υλικά σωματίδια,αδιαίρετα.
Με τις διάφορες ενώσεις των υλικών ατόμων σχηματίζονται τα διάφορα σύνθετα υλικά σώματα,η άπειρη ποικιλομορφία του κόσμου.
Άπειροι κόσμοι σχηματίζονται,αναπτύσσονται και διαλύονται.
Ο υλισμός αυτός ονομάστηκε ατομιστικός υλισμός.
Οι αρχαίοι υλιστές την αρχική υλική ουσία τη θεωρούν ως τη μόνη σταθερή υλική αντικειμενική πραγματικότητα.Το ''όντως ον''.Οι αρχαίοι υλιστές φιλόσοφοι υπήρξαν στη βάση μεταφυσικοί.
Η μεταφυσική είναι κλάδος της φιλοσοφίας,που ζητάει να βρει κάτω από τις αλλαγές,κάτι το σταθερό και αμετάβλητο,το απόλυτο,το όντων ον.Γι'αυτό ειδικότερα λέγεται ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ.
Οι αρχαίοι υλιστές θεωρούν την ύλη σαν μάζα.Η ύλη είναι άφθαρτη.
Οι αρχαίοι υλιστές βεβαιώνοντας ότι τα διάφορα σύνθετα σώματα προέρχονται από μία αρχική υλική ουσία,μας εμφανίζουν την υλική ενότητα του κόσμου.
Οι αρχαίοι υλιστές, μας βεβαιώνουν ότι τα διάφορα υλικά πράγματα αλλάζουν αδιάκοπα.
Θεωρούν δε,την αλλαγή αυτή κυκλική.Δεν διακρίνουν τη γέννηση του νέου που δεν υπήρχε προηγούμενα.
Οι αρχαίοι υλιστές διατυπώνουν και διαλεκτικές αντιλήψεις για την κίνηση και την αλλαγή των υλικών σωμάτων,για την προέλευση τούτων,για τη γενική σχέση τούτων ,για την πάλη και την ένωση των αντίθετων δυνάμεων.
Οι αρχαίοι υλιστές θεωρούν την κίνηση σαν απλή μετατόπιση του σώματος μέσα στο χώρο.
Βρίσκουν δε ,δε τις κινητήριες δυνάμεις στην πάλη και στην ένωση των εξωτερικών αντιθέσεων.Μερικοί μίλησαν για αυτοκίνηση της ύλης αλλά δεν προχώρησαν περισσότερο ένεκα ανεπάρκειας  επιστημονικών γνώσεων.
Οι αρχαίοι υλιστές αναφέρουν την αντικειμενική ύπαρξη του χώρου και του χρόνου.
Οι αρχαίοι υλιστές βεβαιώνουν ότι τα οργανικά όντα προήλθαν από την ανόργανη ύλη αυτόματα.Δεν γνωρίζουν τους νόμους της εξέλιξης του υλικού κόσμου.
Οι αρχαίοι υλιστές πάλεψαν σκληρά ενάντια στις μυθικές και ιδεαλιστικές θεωρίες για τον κόσμο,που επικρατούσαν στην εποχή τους και έθεσαν σωστές βάσεις της υλιστικής φιλοσοφίας.

Ιωάννης Α.Μητρόπουλος''Η υλιστική φιλοσοφία''

Συνεχίζεται...

Ουσία και αντικείμενο της μαρξιστικής φιλοσοφίας

 του Παναγιώτη Γαβάνα Ένα από τα βασικά ζητήματα που είναι αναγκαίο να αποσαφηνιστεί στην αρχή αυτής της σειράς άρθρων που παρουσιάζουμε ανα...